What books should ultimately be saved

[HoodedRat]

The Satanic Bible of course.

Just save Ragnar Redbeards 1890 book, 'Might is Right (The Survival of the Fittest) ... most of LaVeys 1969 'Satanic Bible' is just a re-hash of that ... plus some really crap versions of John Dee's 'Enochian' stuff.

 

[IamNoah]

I'm shocked and amazed that someone knows who John Dee was.

 

[MakeDigitalLove]

Just save Ragnar Redbeards 1890 book, 'Might is Right (The Survival of the Fittest) ... most of LaVeys 1969 'Satanic Bible' is just a re-hash of that ... plus some really crap versions of John Dee's 'Enochian' stuff.

I did not know this and even though I was kidding in my comment, I have actually read LaVeys "Satanic Bible", I should admit I skipped the whole spell section but it sounds like what I actually did find interesting in the "Satanic Bible" is Ragnar Rebeards work. I will have to give that a go, thanks for that.

 

[HoodedRat]

I'm shocked and amazed that someone knows who John Dee was.

He was an amazingly interesting character ... a massive influence on the Western Hermetic Tradition. His books are very difficult to get to grips with, but well worth some effort. The original Hermetic Order of the Golden Dawn were heavily indebted to him. As are all the subsequent followers thereof ... right up to and including modern-day US Wicca™ and the current New Age movement.

Incidentally, Doctor John Dee was the original 007 ... Queen Elizabeth's spy used to sign his dispatches to QEI with 007 to signify that they were for her eyes only.

 

[Alnitak]

I'm shocked and amazed that someone knows who John Dee was.

One of the proposed authors of the Voynich manuscript.

 

[Alnitak]

Oh I'm sorry, was that your textbook in school?

 

[mikemizanin729]

I'm shocked and amazed that someone knows who John Dee was.

At least some of you don't know who White-Dee is.

 

[belamyi]

Oh I'm sorry, was that your textbook in school?

No, it's only that your post and choice were below the concept of you I had assumed in my unruly mind

I would have rather expected you to go for a more developed work... more like the ones I collect

 

[Alnitak]

No, it's only that your post and choice were below the concept of you I had assumed in my unruly mind

I would have rather expected you to go for a more developed work... more like the ones I collect

All the above being said, sufficient literacy exists today that the temporary loss of all written works would have minimal impact, the majority of it being committed to our collective memory.

 

[belamyi]

All the above being said, sufficient literacy exists today that the temporary loss of all written works would have minimal impact, the majority of it being committed to our collective memory.

... do you ever go out of your ivory tower? are you aware of what people vote? How many people do you reckon are familiar with this and how many with this?

Am I right to assume that you believe the are lots of book-lovers who walk around with the Odyssey or the complete Shakespeare in their heads or, rather, you do not deem those works really worth preserving?

What do you consider "literacy"? are people or letters or people of science more literate than each other, and more than the average rest? are technicians truly literate or are they rather little barbarians expert in a particular trade issued from a science they can not handle in any way, from conception, through acquaintance, to assimilation?

"Collective memory"... http://www.msn.com/en-us
https://www.youtube.com/watch?v=5PpFwH_OObA

FFS, if people truly had memory and the mind that implies, there would be so many people out of their current jobs...

 

[Alnitak]

Am I right to assume that you believe the are lots of book-lovers who walk around with the Odyssey or the complete Shakespeare in their heads or, rather, you do not deem those works really worth preserving?

It's interesting you point out plays, which are normally performed with the parts memorized.

 

[belamyi]

It's interesting you point out plays, which are normally performed with the parts memorized.

Yeah, by ALL the people who go to see the plays, and by ALL those who pass on ever going...

 

[belamyi]

The Life and Death of Julius Caesar
Entire play

ACT I
SCENE I. Rome. A street.

Enter FLAVIUS, MARULLUS, and certain Commoners

FLAVIUS

Hence! home, you idle creatures get you home:
Is this a holiday? what! know you not,
Being mechanical, you ought not walk
Upon a labouring day without the sign
Of your profession? Speak, what trade art thou?

First Commoner

Why, sir, a carpenter.

MARULLUS

Where is thy leather apron and thy rule?
What dost thou with thy best apparel on?
You, sir, what trade are you?

Second Commoner

Truly, sir, in respect of a fine workman, I am but,
as you would say, a cobbler.

MARULLUS

But what trade art thou? answer me directly.

Second Commoner

A trade, sir, that, I hope, I may use with a safe
conscience; which is, indeed, sir, a mender of bad soles.

MARULLUS

What trade, thou knave? thou naughty knave, what trade?

Second Commoner

Nay, I beseech you, sir, be not out with me: yet,
if you be out, sir, I can mend you.

MARULLUS

What meanest thou by that? mend me, thou saucy fellow!

Second Commoner

Why, sir, cobble you.

FLAVIUS

Thou art a cobbler, art thou?

Second Commoner

Truly, sir, all that I live by is with the awl: I
meddle with no tradesman's matters, nor women's
matters, but with awl. I am, indeed, sir, a surgeon
to old shoes; when they are in great danger, I
recover them. As proper men as ever trod upon
neat's leather have gone upon my handiwork.

FLAVIUS

But wherefore art not in thy shop today?
Why dost thou lead these men about the streets?

Second Commoner

Truly, sir, to wear out their shoes, to get myself
into more work. But, indeed, sir, we make holiday,
to see Caesar and to rejoice in his triumph.

MARULLUS

Wherefore rejoice? What conquest brings he home?
What tributaries follow him to Rome,
To grace in captive bonds his chariot-wheels?
You blocks, you stones, you worse than senseless things!
O you hard hearts, you cruel men of Rome,
Knew you not Pompey? Many a time and oft
Have you climb'd up to walls and battlements,
To towers and windows, yea, to chimney-tops,
Your infants in your arms, and there have sat
The livelong day, with patient expectation,
To see great Pompey pass the streets of Rome:
And when you saw his chariot but appear,
Have you not made an universal shout,
That Tiber trembled underneath her banks,
To hear the replication of your sounds
Made in her concave shores?
And do you now put on your best attire?
And do you now cull out a holiday?
And do you now strew flowers in his way
That comes in triumph over Pompey's blood? Be gone!
Run to your houses, fall upon your knees,
Pray to the gods to intermit the plague
That needs must light on this ingratitude.

FLAVIUS

Go, go, good countrymen, and, for this fault,
Assemble all the poor men of your sort;
Draw them to Tiber banks, and weep your tears
Into the channel, till the lowest stream
Do kiss the most exalted shores of all.

Exeunt all the Commoners
See whether their basest metal be not moved;
They vanish tongue-tied in their guiltiness.
Go you down that way towards the Capitol;

This way will I

disrobe the images,
If you do find them deck'd with ceremonies.

MARULLUS

May we do so?
You know it is the feast of Lupercal.

FLAVIUS

It is no matter; let no images
Be hung with Caesar's trophies. I'll about,
And drive away the vulgar from the streets:
So do you too, where you perceive them thick.
These growing feathers pluck'd from Caesar's wing
Will make him fly an ordinary pitch,
Who else would soar above the view of men
And keep us all in servile fearfulness.

Exeunt

SCENE II. A public place.

Flourish. Enter CAESAR; ANTONY, for the course; CALPURNIA, PORTIA, DECIUS BRUTUS, CICERO, BRUTUS, CASSIUS, and CASCA; a great crowd following, among them a Soothsayer

CAESAR

Calpurnia!

CASCA

Peace, ho! Caesar speaks.

CAESAR

Calpurnia!

CALPURNIA

Here, my lord.

CAESAR

Stand you directly in Antonius' way,
When he doth run his course. Antonius!

ANTONY

Caesar, my lord?

CAESAR

Forget not, in your speed, Antonius,
To touch Calpurnia; for our elders say,
The barren, touched in this holy chase,
Shake off their sterile curse.

ANTONY

I shall remember:
When Caesar says 'do this,' it is perform'd.

CAESAR

Set on; and leave no ceremony out.

Flourish

Soothsayer

Caesar!

CAESAR

Ha! who calls?

CASCA

Bid every noise be still: peace yet again!

CAESAR

Who is it in the press that calls on me?
I hear a tongue, shriller than all the music,
Cry 'Caesar!' Speak; Caesar is turn'd to hear.

Soothsayer

Beware the ides of March.

CAESAR

What man is that?

BRUTUS

A soothsayer bids you beware the ides of March.

CAESAR

Set him before me; let me see his face.

CASSIUS

Fellow, come from the throng; look upon Caesar.

CAESAR

What say'st thou to me now? speak once again.

Soothsayer

Beware the ides of March.

CAESAR

He is a dreamer; let us leave him: pass.

Sennet. Exeunt all except BRUTUS and CASSIUS

CASSIUS

Will you go see the order of the course?

BRUTUS

Not I.

CASSIUS

I pray you, do.

BRUTUS

I am not gamesome: I do lack some part
Of that quick spirit that is in Antony.
Let me not hinder, Cassius, your desires;
I'll leave you.

CASSIUS

Brutus, I do observe you now of late:
I have not from your eyes that gentleness
And show of love as I was wont to have:
You bear too stubborn and too strange a hand
Over your friend that loves you.

BRUTUS

Cassius,
Be not deceived: if I have veil'd my look,
I turn the trouble of my countenance
Merely upon myself. Vexed I am
Of late with passions of some difference,
Conceptions only proper to myself,
Which give some soil perhaps to my behaviors;
But let not therefore my good friends be grieved--
Among which number, Cassius, be you one--
Nor construe any further my neglect,
Than that poor Brutus, with himself at war,
Forgets the shows of love to other men.

CASSIUS

Then, Brutus, I have much mistook your passion;
By means whereof this breast of mine hath buried
Thoughts of great value, worthy cogitations.
Tell me, good Brutus, can you see your face?

BRUTUS

No, Cassius; for the eye sees not itself,
But by reflection, by some other things.

CASSIUS

'Tis just:
And it is very much lamented, Brutus,
That you have no such mirrors as will turn
Your hidden worthiness into your eye,
That you might see your shadow. I have heard,
Where many of the best respect in Rome,
Except immortal Caesar, speaking of Brutus
And groaning underneath this age's yoke,
Have wish'd that noble Brutus had his eyes.

BRUTUS

Into what dangers would you lead me, Cassius,
That you would have me seek into myself
For that which is not in me?

CASSIUS

Therefore, good Brutus, be prepared to hear:
And since you know you cannot see yourself
So well as by reflection, I, your glass,
Will modestly discover to yourself
That of yourself which you yet know not of.
And be not jealous on me, gentle Brutus:
Were I a common laugher, or did use
To stale with ordinary oaths my love
To every new protester; if you know
That I do fawn on men and hug them hard
And after scandal them, or if you know
That I profess myself in banqueting
To all the rout, then hold me dangerous.

Flourish, and shout

BRUTUS

What means this shouting? I do fear, the people
Choose Caesar for their king.

CASSIUS

Ay, do you fear it?
Then must I think you would not have it so.

BRUTUS

I would not, Cassius; yet I love him well.
But wherefore do you hold me here so long?
What is it that you would impart to me?
If it be aught toward the general good,
Set honour in one eye and death i' the other,
And I will look on both indifferently,
For let the gods so speed me as I love
The name of honour more than I fear death.

CASSIUS

I know that virtue to be in you, Brutus,
As well as I do know your outward favour.
Well, honour is the subject of my story.
I cannot tell what you and other men
Think of this life; but, for my single self,
I had as lief not be as live to be
In awe of such a thing as I myself.
I was born free as Caesar; so were you:
We both have fed as well, and we can both
Endure the winter's cold as well as he:
For once, upon a raw and gusty day,
The troubled Tiber chafing with her shores,
Caesar said to me 'Darest thou, Cassius, now
Leap in with me into this angry flood,
And swim to yonder point?' Upon the word,
Accoutred as I was, I plunged in
And bade him follow; so indeed he did.
The torrent roar'd, and we did buffet it
With lusty sinews, throwing it aside
And stemming it with hearts of controversy;
But ere we could arrive the point proposed,
Caesar cried 'Help me, Cassius, or I sink!'
I, as Aeneas, our great ancestor,
Did from the flames of Troy upon his shoulder
The old Anchises bear, so from the waves of Tiber
Did I the tired Caesar. And this man
Is now become a god, and Cassius is
A wretched creature and must bend his body,
If Caesar carelessly but nod on him.
He had a fever when he was in Spain,
And when the fit was on him, I did mark
How he did shake: 'tis true, this god did shake;
His coward lips did from their colour fly,
And that same eye whose bend doth awe the world
Did lose his lustre: I did hear him groan:
Ay, and that tongue of his that bade the Romans
Mark him and write his speeches in their books,
Alas, it cried 'Give me some drink, Titinius,'
As a sick girl. Ye gods, it doth amaze me
A man of such a feeble temper should
So get the start of the majestic world
And bear the palm alone.

Shout. Flourish

BRUTUS

Another general shout!
I do believe that these applauses are
For some new honours that are heap'd on Caesar.

CASSIUS

Why, man, he doth bestride the narrow world
Like a Colossus, and we petty men
Walk under his huge legs and peep about
To find ourselves dishonourable graves.
Men at some time are masters of their fates:
The fault, dear Brutus, is not in our stars,
But in ourselves, that we are underlings.
Brutus and Caesar: what should be in that 'Caesar'?
Why should that name be sounded more than yours?
Write them together, yours is as fair a name;
Sound them, it doth become the mouth as well;
Weigh them, it is as heavy; conjure with 'em,
Brutus will start a spirit as soon as Caesar.
Now, in the names of all the gods at once,
Upon what meat doth this our Caesar feed,
That he is grown so great? Age, thou art shamed!
Rome, thou hast lost the breed of noble bloods!
When went there by an age, since the great flood,
But it was famed with more than with one man?
When could they say till now, that talk'd of Rome,
That her wide walls encompass'd but one man?
Now is it Rome indeed and room enough,
When there is in it but one only man.
O, you and I have heard our fathers say,
There was a Brutus once that would have brook'd
The eternal devil to keep his state in Rome
As easily as a king.

BRUTUS

That you do love me, I am nothing jealous;
What you would work me to, I have some aim:
How I have thought of this and of these times,
I shall recount hereafter; for this present,
I would not, so with love I might entreat you,
Be any further moved. What you have said
I will consider; what you have to say
I will with patience hear, and find a time
Both meet to hear and answer such high things.
Till then, my noble friend, chew upon this:
Brutus had rather be a villager
Than to repute himself a son of Rome
Under these hard conditions as this time
Is like to lay upon us.

CASSIUS

I am glad that my weak words
Have struck but thus much show of fire from Brutus.

BRUTUS

The games are done and Caesar is returning.

CASSIUS

As they pass by, pluck Casca by the sleeve;
And he will, after his sour fashion, tell you
What hath proceeded worthy note to-day.

Re-enter CAESAR and his Train

BRUTUS

I will do so. But, look you, Cassius,
The angry spot doth glow on Caesar's brow,
And all the rest look like a chidden train:
Calpurnia's cheek is pale; and Cicero
Looks with such ferret and such fiery eyes
As we have seen him in the Capitol,
Being cross'd in conference by some senators.

CASSIUS

Casca will tell us what the matter is.

CAESAR

Antonius!

ANTONY

Caesar?

CAESAR

Let me have men about me that are fat;
Sleek-headed men and such as sleep o' nights:
Yond Cassius has a lean and hungry look;
He thinks too much: such men are dangerous.

ANTONY

Fear him not, Caesar; he's not dangerous;
He is a noble Roman and well given.

CAESAR

Would he were fatter! But I fear him not:
Yet if my name were liable to fear,
I do not know the man I should avoid
So soon as that spare Cassius. He reads much;
He is a great observer and he looks
Quite through the deeds of men: he loves no plays,
As thou dost, Antony; he hears no music;
Seldom he smiles, and smiles in such a sort
As if he mock'd himself and scorn'd his spirit
That could be moved to smile at any thing.
Such men as he be never at heart's ease
Whiles they behold a greater than themselves,
And therefore are they very dangerous.
I rather tell thee what is to be fear'd
Than what I fear; for always I am Caesar.
Come on my right hand, for this ear is deaf,
And tell me truly what thou think'st of him.

Sennet. Exeunt CAESAR and all his Train, but CASCA

CASCA

You pull'd me by the cloak; would you speak with me?

BRUTUS

Ay, Casca; tell us what hath chanced to-day,
That Caesar looks so sad.

CASCA

Why, you were with him, were you not?

BRUTUS

I should not then ask Casca what had chanced.

CASCA

Why, there was a crown offered him: and being
offered him, he put it by with the back of his hand,
thus; and then the people fell a-shouting.

BRUTUS

What was the second noise for?

CASCA

Why, for that too.

CASSIUS

They shouted thrice: what was the last cry for?

CASCA

Why, for that too.

BRUTUS

Was the crown offered him thrice?

CASCA

Ay, marry, was't, and he put it by thrice, every
time gentler than other, and at every putting-by
mine honest neighbours shouted.

CASSIUS

Who offered him the crown?

CASCA

Why, Antony.

BRUTUS

Tell us the manner of it, gentle Casca.

CASCA

I can as well be hanged as tell the manner of it:
it was mere foolery; I did not mark it. I saw Mark
Antony offer him a crown;--yet 'twas not a crown
neither, 'twas one of these coronets;--and, as I told
you, he put it by once: but, for all that, to my
thinking, he would fain have had it. Then he
offered it to him again; then he put it by again:
but, to my thinking, he was very loath to lay his
fingers off it. And then he offered it the third
time; he put it the third time by: and still as he
refused it, the rabblement hooted and clapped their
chapped hands and threw up their sweaty night-caps
and uttered such a deal of stinking breath because
Caesar refused the crown that it had almost choked
Caesar; for he swounded and fell down at it: and
for mine own part, I durst not laugh, for fear of
opening my lips and receiving the bad air.

CASSIUS

But, soft, I pray you: what, did Caesar swound?

CASCA

He fell down in the market-place, and foamed at
mouth, and was speechless.

BRUTUS

'Tis very like: he hath the failing sickness.

CASSIUS

No, Caesar hath it not; but you and I,
And honest Casca, we have the falling sickness.

CASCA

I know not what you mean by that; but, I am sure,
Caesar fell down. If the tag-rag people did not
clap him and hiss him, according as he pleased and
displeased them, as they use to do the players in
the theatre, I am no true man.

BRUTUS

What said he when he came unto himself?

CASCA

Marry, before he fell down, when he perceived the
common herd was glad he refused the crown, he
plucked me ope his doublet and offered them his
throat to cut. An I had been a man of any
occupation, if I would not have taken him at a word,
I would I might go to hell among the rogues. And so
he fell. When he came to himself again, he said,
If he had done or said any thing amiss, he desired
their worships to think it was his infirmity. Three
or four wenches, where I stood, cried 'Alas, good
soul!' and forgave him with all their hearts: but
there's no heed to be taken of them; if Caesar had
stabbed their mothers, they would have done no less.

BRUTUS

And after that, he came, thus sad, away?

CASCA

Ay.

CASSIUS

Did Cicero say any thing?

CASCA

Ay, he spoke Greek.

CASSIUS

To what effect?

CASCA

Nay, an I tell you that, Ill ne'er look you i' the
face again: but those that understood him smiled at
one another and shook their heads; but, for mine own
part, it was Greek to me. I could tell you more
news too: Marullus and Flavius, for pulling scarfs
off Caesar's images, are put to silence. Fare you
well. There was more foolery yet, if I could
remember it.

CASSIUS

Will you sup with me to-night, Casca?

CASCA

No, I am promised forth.

CASSIUS

Will you dine with me to-morrow?

CASCA

Ay, if I be alive and your mind hold and your dinner
worth the eating.

CASSIUS

Good: I will expect you.

CASCA

Do so. Farewell, both.

Exit

BRUTUS

What a blunt fellow is this grown to be!
He was quick mettle when he went to school.

CASSIUS

So is he now in execution
Of any bold or noble enterprise,
However he puts on this tardy form.
This rudeness is a sauce to his good wit,
Which gives men stomach to digest his words
With better appetite.

BRUTUS

And so it is. For this time I will leave you:
To-morrow, if you please to speak with me,
I will come home to you; or, if you will,
Come home to me, and I will wait for you.

CASSIUS

I will do so: till then, think of the world.

Exit BRUTUS
Well, Brutus, thou art noble; yet, I see,
Thy honourable metal may be wrought
From that it is disposed: therefore it is meet
That noble minds keep ever with their likes;
For who so firm that cannot be seduced?
Caesar doth bear me hard; but he loves Brutus:
If I were Brutus now and he were Cassius,
He should not humour me. I will this night,
In several hands, in at his windows throw,
As if they came from several citizens,
Writings all tending to the great opinion
That Rome holds of his name; wherein obscurely
Caesar's ambition shall be glanced at:
And after this let Caesar seat him sure;
For we will shake him, or worse days endure.

Exit

SCENE III. The same. A street.

Thunder and lightning. Enter from opposite sides, CASCA, with his sword drawn, and CICERO

CICERO

Good even, Casca: brought you Caesar home?
Why are you breathless? and why stare you so?

CASCA

Are not you moved, when all the sway of earth
Shakes like a thing unfirm? O Cicero,
I have seen tempests, when the scolding winds
Have rived the knotty oaks, and I have seen
The ambitious ocean swell and rage and foam,
To be exalted with the threatening clouds:
But never till to-night, never till now,
Did I go through a tempest dropping fire.
Either there is a civil strife in heaven,
Or else the world, too saucy with the gods,
Incenses them to send destruction.

CICERO

Why, saw you any thing more wonderful?

CASCA

A common slave--you know him well by sight--
Held up his left hand, which did flame and burn
Like twenty torches join'd, and yet his hand,
Not sensible of fire, remain'd unscorch'd.
Besides--I ha' not since put up my sword--
Against the Capitol I met a lion,
Who glared upon me, and went surly by,
Without annoying me: and there were drawn
Upon a heap a hundred ghastly women,
Transformed with their fear; who swore they saw
Men all in fire walk up and down the streets.
And yesterday the bird of night did sit
Even at noon-day upon the market-place,
Hooting and shrieking. When these prodigies
Do so conjointly meet, let not men say
'These are their reasons; they are natural;'
For, I believe, they are portentous things
Unto the climate that they point upon.

CICERO

Indeed, it is a strange-disposed time:
But men may construe things after their fashion,
Clean from the purpose of the things themselves.
Come Caesar to the Capitol to-morrow?

CASCA

He doth; for he did bid Antonius
Send word to you he would be there to-morrow.

CICERO

Good night then, Casca: this disturbed sky
Is not to walk in.

CASCA

Farewell, Cicero.

Exit CICERO

Enter CASSIUS

CASSIUS

Who's there?

CASCA

A Roman.

CASSIUS

Casca, by your voice.

CASCA

Your ear is good. Cassius, what night is this!

CASSIUS

A very pleasing night to honest men.

CASCA

Who ever knew the heavens menace so?

CASSIUS

Those that have known the earth so full of faults.
For my part, I have walk'd about the streets,
Submitting me unto the perilous night,
And, thus unbraced, Casca, as you see,
Have bared my bosom to the thunder-stone;
And when the cross blue lightning seem'd to open
The breast of heaven, I did present myself
Even in the aim and very flash of it.

CASCA

But wherefore did you so much tempt the heavens?
It is the part of men to fear and tremble,
When the most mighty gods by tokens send
Such dreadful heralds to astonish us.

CASSIUS

You are dull, Casca, and those sparks of life
That should be in a Roman you do want,
Or else you use not. You look pale and gaze
And put on fear and cast yourself in wonder,
To see the strange impatience of the heavens:
But if you would consider the true cause
Why all these fires, why all these gliding ghosts,
Why birds and beasts from quality and kind,
Why old men fool and children calculate,
Why all these things change from their ordinance
Their natures and preformed faculties
To monstrous quality,--why, you shall find
That heaven hath infused them with these spirits,
To make them instruments of fear and warning
Unto some monstrous state.
Now could I, Casca, name to thee a man
Most like this dreadful night,
That thunders, lightens, opens graves, and roars
As doth the lion in the Capitol,
A man no mightier than thyself or me
In personal action, yet prodigious grown
And fearful, as these strange eruptions are.

CASCA

'Tis Caesar that you mean; is it not, Cassius?

CASSIUS

Let it be who it is: for Romans now
Have thews and limbs like to their ancestors;
But, woe the while! our fathers' minds are dead,
And we are govern'd with our mothers' spirits;
Our yoke and sufferance show us womanish.

CASCA

Indeed, they say the senators tomorrow
Mean to establish Caesar as a king;
And he shall wear his crown by sea and land,
In every place, save here in Italy.

CASSIUS

I know where I will wear this dagger then;
Cassius from bondage will deliver Cassius:
Therein, ye gods, you make the weak most strong;
Therein, ye gods, you tyrants do defeat:
Nor stony tower, nor walls of beaten brass,
Nor airless dungeon, nor strong links of iron,
Can be retentive to the strength of spirit;
But life, being weary of these worldly bars,
Never lacks power to dismiss itself.
If I know this, know all the world besides,
That part of tyranny that I do bear
I can shake off at pleasure.

Thunder still

CASCA

So can I:
So every bondman in his own hand bears
The power to cancel his captivity.

CASSIUS

And why should Caesar be a tyrant then?
Poor man! I know he would not be a wolf,
But that he sees the Romans are but sheep:
He were no lion, were not Romans hinds.
Those that with haste will make a mighty fire
Begin it with weak straws: what trash is Rome,
What rubbish and what offal, when it serves
For the base matter to illuminate
So vile a thing as Caesar! But, O grief,
Where hast thou led me? I perhaps speak this
Before a willing bondman; then I know
My answer must be made. But I am arm'd,
And dangers are to me indifferent.

CASCA

You speak to Casca, and to such a man
That is no fleering tell-tale. Hold, my hand:
Be factious for redress of all these griefs,
And I will set this foot of mine as far
As who goes farthest.

CASSIUS

There's a bargain made.
Now know you, Casca, I have moved already
Some certain of the noblest-minded Romans
To undergo with me an enterprise
Of honourable-dangerous consequence;
And I do know, by this, they stay for me
In Pompey's porch: for now, this fearful night,
There is no stir or walking in the streets;
And the complexion of the element
In favour's like the work we have in hand,
Most bloody, fiery, and most terrible.

CASCA

Stand close awhile, for here comes one in haste.

CASSIUS

'Tis Cinna; I do know him by his gait;
He is a friend.

Enter CINNA
Cinna, where haste you so?

CINNA

To find out you. Who's that? Metellus Cimber?

CASSIUS

No, it is Casca; one incorporate
To our attempts. Am I not stay'd for, Cinna?

CINNA

I am glad on 't. What a fearful night is this!
There's two or three of us have seen strange sights.

CASSIUS

Am I not stay'd for? tell me.

CINNA

Yes, you are.
O Cassius, if you could
But win the noble Brutus to our party--

CASSIUS

Be you content: good Cinna, take this paper,
And look you lay it in the praetor's chair,
Where Brutus may but find it; and throw this
In at his window; set this up with wax
Upon old Brutus' statue: all this done,
Repair to Pompey's porch, where you shall find us.
Is Decius Brutus and Trebonius there?

CINNA

All but Metellus Cimber; and he's gone
To seek you at your house. Well, I will hie,
And so bestow these papers as you bade me.

CASSIUS

That done, repair to Pompey's theatre.

Exit CINNA
Come, Casca, you and I will yet ere day
See Brutus at his house: three parts of him
Is ours already, and the man entire
Upon the next encounter yields him ours.

CASCA

O, he sits high in all the people's hearts:
And that which would appear offence in us,
His countenance, like richest alchemy,
Will change to virtue and to worthiness.

CASSIUS

Him and his worth and our great need of him
You have right well conceited. Let us go,
For it is after midnight; and ere day
We will awake him and be sure of him.

Exeunt

ACT II
SCENE I. Rome. BRUTUS's orchard.

Enter BRUTUS

BRUTUS

What, Lucius, ho!
I cannot, by the progress of the stars,
Give guess how near to day. Lucius, I say!
I would it were my fault to sleep so soundly.
When, Lucius, when? awake, I say! what, Lucius!

Enter LUCIUS

LUCIUS

Call'd you, my lord?

BRUTUS

Get me a taper in my study, Lucius:
When it is lighted, come and call me here.

LUCIUS

I will, my lord.

Exit

BRUTUS

It must be by his death: and for my part,
I know no personal cause to spurn at him,
But for the general. He would be crown'd:
How that might change his nature, there's the question.
It is the bright day that brings forth the adder;
And that craves wary walking. Crown him?--that;--
And then, I grant, we put a sting in him,
That at his will he may do danger with.
The abuse of greatness is, when it disjoins
Remorse from power: and, to speak truth of Caesar,
I have not known when his affections sway'd
More than his reason. But 'tis a common proof,
That lowliness is young ambition's ladder,
Whereto the climber-upward turns his face;
But when he once attains the upmost round.
He then unto the ladder turns his back,
Looks in the clouds, scorning the base degrees
By which he did ascend. So Caesar may.
Then, lest he may, prevent. And, since the quarrel
Will bear no colour for the thing he is,
Fashion it thus; that what he is, augmented,
Would run to these and these extremities:
And therefore think him as a serpent's egg
Which, hatch'd, would, as his kind, grow mischievous,
And kill him in the shell.

Re-enter LUCIUS

LUCIUS

The taper burneth in your closet, sir.
Searching the window for a flint, I found
This paper, thus seal'd up; and, I am sure,
It did not lie there when I went to bed.

Gives him the letter

BRUTUS

Get you to bed again; it is not day.
Is not to-morrow, boy, the ides of March?

LUCIUS

I know not, sir.

BRUTUS

Look in the calendar, and bring me word.

LUCIUS

I will, sir.

Exit

BRUTUS

The exhalations whizzing in the air
Give so much light that I may read by them.

Opens the letter and reads
'Brutus, thou sleep'st: awake, and see thyself.
Shall Rome, & c. Speak, strike, redress!
Brutus, thou sleep'st: awake!'
Such instigations have been often dropp'd
Where I have took them up.
'Shall Rome, & c.' Thus must I piece it out:
Shall Rome stand under one man's awe? What, Rome?
My ancestors did from the streets of Rome
The Tarquin drive, when he was call'd a king.
'Speak, strike, redress!' Am I entreated
To speak and strike? O Rome, I make thee promise:
If the redress will follow, thou receivest
Thy full petition at the hand of Brutus!

Re-enter LUCIUS

LUCIUS

Sir, March is wasted fourteen days.

Knocking within

BRUTUS

'Tis good. Go to the gate; somebody knocks.

Exit LUCIUS
Since Cassius first did whet me against Caesar,
I have not slept.
Between the acting of a dreadful thing
And the first motion, all the interim is
Like a phantasma, or a hideous dream:
The Genius and the mortal instruments
Are then in council; and the state of man,
Like to a little kingdom, suffers then
The nature of an insurrection.

Re-enter LUCIUS

LUCIUS

Sir, 'tis your brother Cassius at the door,
Who doth desire to see you.

BRUTUS

Is he alone?

LUCIUS

No, sir, there are moe with him.

BRUTUS

Do you know them?

LUCIUS

No, sir; their hats are pluck'd about their ears,
And half their faces buried in their cloaks,
That by no means I may discover them
By any mark of favour.

BRUTUS

Let 'em enter.

Exit LUCIUS
They are the faction. O conspiracy,
Shamest thou to show thy dangerous brow by night,
When evils are most free? O, then by day
Where wilt thou find a cavern dark enough
To mask thy monstrous visage? Seek none, conspiracy;
Hide it in smiles and affability:
For if thou path, thy native semblance on,
Not Erebus itself were dim enough
To hide thee from prevention.

Enter the conspirators, CASSIUS, CASCA, DECIUS BRUTUS, CINNA, METELLUS CIMBER, and TREBONIUS

CASSIUS

I think we are too bold upon your rest:
Good morrow, Brutus; do we trouble you?

BRUTUS

I have been up this hour, awake all night.
Know I these men that come along with you?

CASSIUS

Yes, every man of them, and no man here
But honours you; and every one doth wish
You had but that opinion of yourself
Which every noble Roman bears of you.
This is Trebonius.

BRUTUS

He is welcome hither.

CASSIUS

This, Decius Brutus.

BRUTUS

He is welcome too.

CASSIUS

This, Casca; this, Cinna; and this, Metellus Cimber.

BRUTUS

They are all welcome.
What watchful cares do interpose themselves
Betwixt your eyes and night?

CASSIUS

Shall I entreat a word?

BRUTUS and CASSIUS whisper

DECIUS BRUTUS

Here lies the east: doth not the day break here?

CASCA

No.

CINNA

O, pardon, sir, it doth; and yon gray lines
That fret the clouds are messengers of day.

CASCA

You shall confess that you are both deceived.
Here, as I point my sword, the sun arises,
Which is a great way growing on the south,
Weighing the youthful season of the year.
Some two months hence up higher toward the north
He first presents his fire; and the high east
Stands, as the Capitol, directly here.

BRUTUS

Give me your hands all over, one by one.

CASSIUS

And let us swear our resolution.

BRUTUS

No, not an oath: if not the face of men,
The sufferance of our souls, the time's abuse,--
If these be motives weak, break off betimes,
And every man hence to his idle bed;
So let high-sighted tyranny range on,
Till each man drop by lottery. But if these,
As I am sure they do, bear fire enough
To kindle cowards and to steel with valour
The melting spirits of women, then, countrymen,
What need we any spur but our own cause,
To prick us to redress? what other bond
Than secret Romans, that have spoke the word,
And will not palter? and what other oath
Than honesty to honesty engaged,
That this shall be, or we will fall for it?
Swear priests and cowards and men cautelous,
Old feeble carrions and such suffering souls
That welcome wrongs; unto bad causes swear
Such creatures as men doubt; but do not stain
The even virtue of our enterprise,
Nor the insuppressive mettle of our spirits,
To think that or our cause or our performance
Did need an oath; when every drop of blood
That every Roman bears, and nobly bears,
Is guilty of a several bastardy,
If he do break the smallest particle
Of any promise that hath pass'd from him.

CASSIUS

But what of Cicero? shall we sound him?
I think he will stand very strong with us.

CASCA

Let us not leave him out.

CINNA

No, by no means.

METELLUS CIMBER

O, let us have him, for his silver hairs
Will purchase us a good opinion
And buy men's voices to commend our deeds:
It shall be said, his judgment ruled our hands;
Our youths and wildness shall no whit appear,
But all be buried in his gravity.

BRUTUS

O, name him not: let us not break with him;
For he will never follow any thing
That other men begin.

CASSIUS

Then leave him out.

CASCA

Indeed he is not fit.

DECIUS BRUTUS

Shall no man else be touch'd but only Caesar?

CASSIUS

Decius, well urged: I think it is not meet,
Mark Antony, so well beloved of Caesar,
Should outlive Caesar: we shall find of him
A shrewd contriver; and, you know, his means,
If he improve them, may well stretch so far
As to annoy us all: which to prevent,
Let Antony and Caesar fall together.

BRUTUS

Our course will seem too bloody, Caius Cassius,
To cut the head off and then hack the limbs,
Like wrath in death and envy afterwards;
For Antony is but a limb of Caesar:
Let us be sacrificers, but not butchers, Caius.
We all stand up against the spirit of Caesar;
And in the spirit of men there is no blood:
O, that we then could come by Caesar's spirit,
And not dismember Caesar! But, alas,
Caesar must bleed for it! And, gentle friends,
Let's kill him boldly, but not wrathfully;
Let's carve him as a dish fit for the gods,
Not hew him as a carcass fit for hounds:
And let our hearts, as subtle masters do,
Stir up their servants to an act of rage,
And after seem to chide 'em. This shall make
Our purpose necessary and not envious:
Which so appearing to the common eyes,
We shall be call'd purgers, not murderers.
And for Mark Antony, think not of him;
For he can do no more than Caesar's arm
When Caesar's head is off.

CASSIUS

Yet I fear him;
For in the ingrafted love he bears to Caesar--

BRUTUS

Alas, good Cassius, do not think of him:
If he love Caesar, all that he can do
Is to himself, take thought and die for Caesar:
And that were much he should; for he is given
To sports, to wildness and much company.

TREBONIUS

There is no fear in him; let him not die;
For he will live, and laugh at this hereafter.

Clock strikes

BRUTUS

Peace! count the clock.

CASSIUS

The clock hath stricken three.

TREBONIUS

'Tis time to part.

CASSIUS

But it is doubtful yet,
Whether Caesar will come forth to-day, or no;
For he is superstitious grown of late,
Quite from the main opinion he held once
Of fantasy, of dreams and ceremonies:
It may be, these apparent prodigies,
The unaccustom'd terror of this night,
And the persuasion of his augurers,
May hold him from the Capitol to-day.

DECIUS BRUTUS

Never fear that: if he be so resolved,
I can o'ersway him; for he loves to hear
That unicorns may be betray'd with trees,
And bears with glasses, elephants with holes,
Lions with toils and men with flatterers;
But when I tell him he hates flatterers,
He says he does, being then most flattered.
Let me work;
For I can give his humour the true bent,
And I will bring him to the Capitol.

CASSIUS

Nay, we will all of us be there to fetch him.

BRUTUS

By the eighth hour: is that the uttermost?

CINNA

Be that the uttermost, and fail not then.

METELLUS CIMBER

Caius Ligarius doth bear Caesar hard,
Who rated him for speaking well of Pompey:
I wonder none of you have thought of him.

BRUTUS

Now, good Metellus, go along by him:
He loves me well, and I have given him reasons;
Send him but hither, and I'll fashion him.

CASSIUS

The morning comes upon 's: we'll leave you, Brutus.
And, friends, disperse yourselves; but all remember
What you have said, and show yourselves true Romans.

BRUTUS

Good gentlemen, look fresh and merrily;
Let not our looks put on our purposes,
But bear it as our Roman actors do,
With untired spirits and formal constancy:
And so good morrow to you every one.

Exeunt all but BRUTUS
Boy! Lucius! Fast asleep? It is no matter;
Enjoy the honey-heavy dew of slumber:
Thou hast no figures nor no fantasies,
Which busy care draws in the brains of men;
Therefore thou sleep'st so sound.

Enter PORTIA

PORTIA

Brutus, my lord!

BRUTUS

Portia, what mean you? wherefore rise you now?
It is not for your health thus to commit
Your weak condition to the raw cold morning.

PORTIA

Nor for yours neither. You've ungently, Brutus,
Stole from my bed: and yesternight, at supper,
You suddenly arose, and walk'd about,
Musing and sighing, with your arms across,
And when I ask'd you what the matter was,
You stared upon me with ungentle looks;
I urged you further; then you scratch'd your head,
And too impatiently stamp'd with your foot;
Yet I insisted, yet you answer'd not,
But, with an angry wafture of your hand,
Gave sign for me to leave you: so I did;
Fearing to strengthen that impatience
Which seem'd too much enkindled, and withal
Hoping it was but an effect of humour,
Which sometime hath his hour with every man.
It will not let you eat, nor talk, nor sleep,
And could it work so much upon your shape
As it hath much prevail'd on your condition,
I should not know you, Brutus. Dear my lord,
Make me acquainted with your cause of grief.

BRUTUS

I am not well in health, and that is all.

PORTIA

Brutus is wise, and, were he not in health,
He would embrace the means to come by it.

BRUTUS

Why, so I do. Good Portia, go to bed.

PORTIA

Is Brutus sick? and is it physical
To walk unbraced and suck up the humours
Of the dank morning? What, is Brutus sick,
And will he steal out of his wholesome bed,
To dare the vile contagion of the night
And tempt the rheumy and unpurged air
To add unto his sickness? No, my Brutus;
You have some sick offence within your mind,
Which, by the right and virtue of my place,
I ought to know of: and, upon my knees,
I charm you, by my once-commended beauty,
By all your vows of love and that great vow
Which did incorporate and make us one,
That you unfold to me, yourself, your half,
Why you are heavy, and what men to-night
Have had to resort to you: for here have been
Some six or seven, who did hide their faces
Even from darkness.

BRUTUS

Kneel not, gentle Portia.

PORTIA

I should not need, if you were gentle Brutus.
Within the bond of marriage, tell me, Brutus,
Is it excepted I should know no secrets
That appertain to you? Am I yourself
But, as it were, in sort or limitation,
To keep with you at meals, comfort your bed,
And talk to you sometimes? Dwell I but in the suburbs
Of your good pleasure? If it be no more,
Portia is Brutus' harlot, not his wife.

BRUTUS

You are my true and honourable wife,
As dear to me as are the ruddy drops
That visit my sad heart

PORTIA

If this were true, then should I know this secret.
I grant I am a woman; but withal
A woman that Lord Brutus took to wife:
I grant I am a woman; but withal
A woman well-reputed, Cato's daughter.
Think you I am no stronger than my sex,
Being so father'd and so husbanded?
Tell me your counsels, I will not disclose 'em:
I have made strong proof of my constancy,
Giving myself a voluntary wound
Here, in the thigh: can I bear that with patience.
And not my husband's secrets?

BRUTUS

O ye gods,
Render me worthy of this noble wife!

Knocking within
Hark, hark! one knocks: Portia, go in awhile;
And by and by thy bosom shall partake
The secrets of my heart.
All my engagements I will construe to thee,
All the charactery of my sad brows:
Leave me with haste.

Exit PORTIA
Lucius, who's that knocks?

Re-enter LUCIUS with LIGARIUS

LUCIUS

He is a sick man that would speak with you.

BRUTUS

Caius Ligarius, that Metellus spake of.
Boy, stand aside. Caius Ligarius! how?

LIGARIUS

Vouchsafe good morrow from a feeble tongue.

BRUTUS

O, what a time have you chose out, brave Caius,
To wear a kerchief! Would you were not sick!

LIGARIUS

I am not sick, if Brutus have in hand
Any exploit worthy the name of honour.

BRUTUS

Such an exploit have I in hand, Ligarius,
Had you a healthful ear to hear of it.

LIGARIUS

By all the gods that Romans bow before,
I here discard my sickness! Soul of Rome!
Brave son, derived from honourable loins!
Thou, like an exorcist, hast conjured up
My mortified spirit. Now bid me run,
And I will strive with things impossible;
Yea, get the better of them. What's to do?

BRUTUS

A piece of work that will make sick men whole.

LIGARIUS

But are not some whole that we must make sick?

BRUTUS

That must we also. What it is, my Caius,
I shall unfold to thee, as we are going
To whom it must be done.

LIGARIUS

Set on your foot,
And with a heart new-fired I follow you,
To do I know not what: but it sufficeth
That Brutus leads me on.

BRUTUS

Follow me, then.

Exeunt

SCENE II. CAESAR's house.

Thunder and lightning. Enter CAESAR, in his night-gown

CAESAR

Nor heaven nor earth have been at peace to-night:
Thrice hath Calpurnia in her sleep cried out,
'Help, ho! they murder Caesar!' Who's within?

Enter a Servant

Servant

My lord?

CAESAR

Go bid the priests do present sacrifice
And bring me their opinions of success.

Servant

I will, my lord.

Exit

Enter CALPURNIA

CALPURNIA

What mean you, Caesar? think you to walk forth?
You shall not stir out of your house to-day.

CAESAR

Caesar shall forth: the things that threaten'd me
Ne'er look'd but on my back; when they shall see
The face of Caesar, they are vanished.

CALPURNIA

Caesar, I never stood on ceremonies,
Yet now they fright me. There is one within,
Besides the things that we have heard and seen,
Recounts most horrid sights seen by the watch.
A lioness hath whelped in the streets;
And graves have yawn'd, and yielded up their dead;
Fierce fiery warriors fought upon the clouds,
In ranks and squadrons and right form of war,
Which drizzled blood upon the Capitol;
The noise of battle hurtled in the air,
Horses did neigh, and dying men did groan,
And ghosts did shriek and squeal about the streets.
O Caesar! these things are beyond all use,
And I do fear them.

CAESAR

What can be avoided
Whose end is purposed by the mighty gods?
Yet Caesar shall go forth; for these predictions
Are to the world in general as to Caesar.

CALPURNIA

When beggars die, there are no comets seen;
The heavens themselves blaze forth the death of princes.

CAESAR

Cowards die many times before their deaths;
The valiant never taste of death but once.
Of all the wonders that I yet have heard.
It seems to me most strange that men should fear;
Seeing that death, a necessary end,
Will come when it will come.

Re-enter Servant
What say the augurers?

Servant

They would not have you to stir forth to-day.
Plucking the entrails of an offering forth,
They could not find a heart within the beast.

CAESAR

The gods do this in shame of cowardice:
Caesar should be a beast without a heart,
If he should stay at home to-day for fear.
No, Caesar shall not: danger knows full well
That Caesar is more dangerous than he:
We are two lions litter'd in one day,
And I the elder and more terrible:
And Caesar shall go forth.

CALPURNIA

Alas, my lord,
Your wisdom is consumed in confidence.
Do not go forth to-day: call it my fear
That keeps you in the house, and not your own.
We'll send Mark Antony to the senate-house:
And he shall say you are not well to-day:
Let me, upon my knee, prevail in this.

CAESAR

Mark Antony shall say I am not well,
And, for thy humour, I will stay at home.

Enter DECIUS BRUTUS
Here's Decius Brutus, he shall tell them so.

DECIUS BRUTUS

Caesar, all hail! good morrow, worthy Caesar:
I come to fetch you to the senate-house.

CAESAR

And you are come in very happy time,
To bear my greeting to the senators
And tell them that I will not come to-day:
Cannot, is false, and that I dare not, falser:
I will not come to-day: tell them so, Decius.

CALPURNIA

Say he is sick.

CAESAR

Shall Caesar send a lie?
Have I in conquest stretch'd mine arm so far,
To be afraid to tell graybeards the truth?
Decius, go tell them Caesar will not come.

DECIUS BRUTUS

Most mighty Caesar, let me know some cause,
Lest I be laugh'd at when I tell them so.

CAESAR

The cause is in my will: I will not come;
That is enough to satisfy the senate.
But for your private satisfaction,
Because I love you, I will let you know:
Calpurnia here, my wife, stays me at home:
She dreamt to-night she saw my statua,
Which, like a fountain with an hundred spouts,
Did run pure blood: and many lusty Romans
Came smiling, and did bathe their hands in it:
And these does she apply for warnings, and portents,
And evils imminent; and on her knee
Hath begg'd that I will stay at home to-day.

DECIUS BRUTUS

This dream is all amiss interpreted;
It was a vision fair and fortunate:
Your statue spouting blood in many pipes,
In which so many smiling Romans bathed,
Signifies that from you great Rome shall suck
Reviving blood, and that great men shall press
For tinctures, stains, relics and cognizance.
This by Calpurnia's dream is signified.

CAESAR

And this way have you well expounded it.

DECIUS BRUTUS

I have, when you have heard what I can say:
And know it now: the senate have concluded
To give this day a crown to mighty Caesar.
If you shall send them word you will not come,
Their minds may change. Besides, it were a mock
Apt to be render'd, for some one to say
'Break up the senate till another time,
When Caesar's wife shall meet with better dreams.'
If Caesar hide himself, shall they not whisper
'Lo, Caesar is afraid'?
Pardon me, Caesar; for my dear dear love
To our proceeding bids me tell you this;
And reason to my love is liable.

CAESAR

How foolish do your fears seem now, Calpurnia!
I am ashamed I did yield to them.
Give me my robe, for I will go.

Enter PUBLIUS, BRUTUS, LIGARIUS, METELLUS, CASCA, TREBONIUS, and CINNA
And look where Publius is come to fetch me.

PUBLIUS

Good morrow, Caesar.

CAESAR

Welcome, Publius.
What, Brutus, are you stirr'd so early too?
Good morrow, Casca. Caius Ligarius,
Caesar was ne'er so much your enemy
As that same ague which hath made you lean.
What is 't o'clock?

BRUTUS

Caesar, 'tis strucken eight.

CAESAR

I thank you for your pains and courtesy.

Enter ANTONY
See! Antony, that revels long o' nights,
Is notwithstanding up. Good morrow, Antony.

ANTONY

So to most noble Caesar.

CAESAR

Bid them prepare within:
I am to blame to be thus waited for.
Now, Cinna: now, Metellus: what, Trebonius!
I have an hour's talk in store for you;
Remember that you call on me to-day:
Be near me, that I may remember you.

TREBONIUS

Caesar, I will:

Aside
and so near will I be,
That your best friends shall wish I had been further.

CAESAR

Good friends, go in, and taste some wine with me;
And we, like friends, will straightway go together.

BRUTUS

[Aside] That every like is not the same, O Caesar,
The heart of Brutus yearns to think upon!

Exeunt

SCENE III. A street near the Capitol.

Enter ARTEMIDORUS, reading a paper

ARTEMIDORUS

'Caesar, beware of Brutus; take heed of Cassius;
come not near Casca; have an eye to Cinna, trust not
Trebonius: mark well Metellus Cimber: Decius Brutus
loves thee not: thou hast wronged Caius Ligarius.
There is but one mind in all these men, and it is
bent against Caesar. If thou beest not immortal,
look about you: security gives way to conspiracy.
The mighty gods defend thee! Thy lover,
'ARTEMIDORUS.'
Here will I stand till Caesar pass along,
And as a suitor will I give him this.
My heart laments that virtue cannot live
Out of the teeth of emulation.
If thou read this, O Caesar, thou mayst live;
If not, the Fates with traitors do contrive.

Exit

SCENE IV. Another part of the same street, before the house of BRUTUS.

Enter PORTIA and LUCIUS

PORTIA

I prithee, boy, run to the senate-house;
Stay not to answer me, but get thee gone:
Why dost thou stay?

LUCIUS

To know my errand, madam.

PORTIA

I would have had thee there, and here again,
Ere I can tell thee what thou shouldst do there.
O constancy, be strong upon my side,
Set a huge mountain 'tween my heart and tongue!
I have a man's mind, but a woman's might.
How hard it is for women to keep counsel!
Art thou here yet?

LUCIUS

Madam, what should I do?
Run to the Capitol, and nothing else?
And so return to you, and nothing else?

PORTIA

Yes, bring me word, boy, if thy lord look well,
For he went sickly forth: and take good note
What Caesar doth, what suitors press to him.
Hark, boy! what noise is that?

LUCIUS

I hear none, madam.

PORTIA

Prithee, listen well;
I heard a bustling rumour, like a fray,
And the wind brings it from the Capitol.

LUCIUS

Sooth, madam, I hear nothing.

Enter the Soothsayer

PORTIA

Come hither, fellow: which way hast thou been?

Soothsayer

At mine own house, good lady.

PORTIA

What is't o'clock?

Soothsayer

About the ninth hour, lady.

PORTIA

Is Caesar yet gone to the Capitol?

Soothsayer

Madam, not yet: I go to take my stand,
To see him pass on to the Capitol.

PORTIA

Thou hast some suit to Caesar, hast thou not?

Soothsayer

That I have, lady: if it will please Caesar
To be so good to Caesar as to hear me,
I shall beseech him to befriend himself.

PORTIA

Why, know'st thou any harm's intended towards him?

Soothsayer

None that I know will be, much that I fear may chance.
Good morrow to you. Here the street is narrow:
The throng that follows Caesar at the heels,
Of senators, of praetors, common suitors,
Will crowd a feeble man almost to death:
I'll get me to a place more void, and there
Speak to great Caesar as he comes along.

Exit

PORTIA

I must go in. Ay me, how weak a thing
The heart of woman is! O Brutus,
The heavens speed thee in thine enterprise!
Sure, the boy heard me: Brutus hath a suit
That Caesar will not grant. O, I grow faint.
Run, Lucius, and commend me to my lord;
Say I am merry: come to me again,
And bring me word what he doth say to thee.

Exeunt severally

ACT III
SCENE I. Rome. Before the Capitol; the Senate sitting above.

A crowd of people; among them ARTEMIDORUS and the Soothsayer. Flourish. Enter CAESAR, BRUTUS, CASSIUS, CASCA, DECIUS BRUTUS, METELLUS CIMBER, TREBONIUS, CINNA, ANTONY, LEPIDUS, POPILIUS, PUBLIUS, and others

CAESAR

[To the Soothsayer] The ides of March are come.

Soothsayer

Ay, Caesar; but not gone.

ARTEMIDORUS

Hail, Caesar! read this schedule.

DECIUS BRUTUS

Trebonius doth desire you to o'erread,
At your best leisure, this his humble suit.

ARTEMIDORUS

O Caesar, read mine first; for mine's a suit
That touches Caesar nearer: read it, great Caesar.

CAESAR

What touches us ourself shall be last served.

ARTEMIDORUS

Delay not, Caesar; read it instantly.

CAESAR

What, is the fellow mad?

PUBLIUS

Sirrah, give place.

CASSIUS

What, urge you your petitions in the street?
Come to the Capitol.

CAESAR goes up to the Senate-House, the rest following

POPILIUS

I wish your enterprise to-day may thrive.

CASSIUS

What enterprise, Popilius?

POPILIUS

Fare you well.

Advances to CAESAR

BRUTUS

What said Popilius Lena?

CASSIUS

He wish'd to-day our enterprise might thrive.
I fear our purpose is discovered.

BRUTUS

Look, how he makes to Caesar; mark him.

CASSIUS

Casca, be sudden, for we fear prevention.
Brutus, what shall be done? If this be known,
Cassius or Caesar never shall turn back,
For I will slay myself.

BRUTUS

Cassius, be constant:
Popilius Lena speaks not of our purposes;
For, look, he smiles, and Caesar doth not change.

CASSIUS

Trebonius knows his time; for, look you, Brutus.
He draws Mark Antony out of the way.

Exeunt ANTONY and TREBONIUS

DECIUS BRUTUS

Where is Metellus Cimber? Let him go,
And presently prefer his suit to Caesar.

BRUTUS

He is address'd: press near and second him.

CINNA

Casca, you are the first that rears your hand.

CAESAR

Are we all ready? What is now amiss
That Caesar and his senate must redress?

METELLUS CIMBER

Most high, most mighty, and most puissant Caesar,
Metellus Cimber throws before thy seat
An humble heart,--

Kneeling

CAESAR

I must prevent thee, Cimber.
These couchings and these lowly courtesies
Might fire the blood of ordinary men,
And turn pre-ordinance and first decree
Into the law of children. Be not fond,
To think that Caesar bears such rebel blood
That will be thaw'd from the true quality
With that which melteth fools; I mean, sweet words,
Low-crooked court'sies and base spaniel-fawning.
Thy brother by decree is banished:
If thou dost bend and pray and fawn for him,
I spurn thee like a cur out of my way.
Know, Caesar doth not wrong, nor without cause
Will he be satisfied.

METELLUS CIMBER

Is there no voice more worthy than my own
To sound more sweetly in great Caesar's ear
For the repealing of my banish'd brother?

BRUTUS

I kiss thy hand, but not in flattery, Caesar;
Desiring thee that Publius Cimber may
Have an immediate freedom of repeal.

CAESAR

What, Brutus!

CASSIUS

Pardon, Caesar; Caesar, pardon:
As low as to thy foot doth Cassius fall,
To beg enfranchisement for Publius Cimber.

CASSIUS

I could be well moved, if I were as you:
If I could pray to move, prayers would move me:
But I am constant as the northern star,
Of whose true-fix'd and resting quality
There is no fellow in the firmament.
The skies are painted with unnumber'd sparks,
They are all fire and every one doth shine,
But there's but one in all doth hold his place:
So in the world; 'tis furnish'd well with men,
And men are flesh and blood, and apprehensive;
Yet in the number I do know but one
That unassailable holds on his rank,
Unshaked of motion: and that I am he,
Let me a little show it, even in this;
That I was constant Cimber should be banish'd,
And constant do remain to keep him so.

CINNA

O Caesar,--

CAESAR

Hence! wilt thou lift up Olympus?

DECIUS BRUTUS

Great Caesar,--

CAESAR

Doth not Brutus bootless kneel?

CASCA

Speak, hands for me!

CASCA first, then the other Conspirators and BRUTUS stab CAESAR

CAESAR

Et tu, Brute! Then fall, Caesar.

Dies

CINNA

Liberty! Freedom! Tyranny is dead!
Run hence, proclaim, cry it about the streets.

CASSIUS

Some to the common pulpits, and cry out
'Liberty, freedom, and enfranchisement!'

BRUTUS

People and senators, be not affrighted;
Fly not; stand stiff: ambition's debt is paid.

CASCA

Go to the pulpit, Brutus.

DECIUS BRUTUS

And Cassius too.

BRUTUS

Where's Publius?

CINNA

Here, quite confounded with this mutiny.

METELLUS CIMBER

Stand fast together, lest some friend of Caesar's
Should chance--

BRUTUS

Talk not of standing. Publius, good cheer;
There is no harm intended to your person,
Nor to no Roman else: so tell them, Publius.

CASSIUS

And leave us, Publius; lest that the people,
Rushing on us, should do your age some mischief.

BRUTUS

Do so: and let no man abide this deed,
But we the doers.

Re-enter TREBONIUS

CASSIUS

Where is Antony?

TREBONIUS

Fled to his house amazed:
Men, wives and children stare, cry out and run
As it were doomsday.

BRUTUS

Fates, we will know your pleasures:
That we shall die, we know; 'tis but the time
And drawing days out, that men stand upon.

CASSIUS

Why, he that cuts off twenty years of life
Cuts off so many years of fearing death.

BRUTUS

Grant that, and then is death a benefit:
So are we Caesar's friends, that have abridged
His time of fearing death. Stoop, Romans, stoop,
And let us bathe our hands in Caesar's blood
Up to the elbows, and besmear our swords:
Then walk we forth, even to the market-place,
And, waving our red weapons o'er our heads,
Let's all cry 'Peace, freedom and liberty!'

CASSIUS

Stoop, then, and wash. How many ages hence
Shall this our lofty scene be acted over
In states unborn and accents yet unknown!

BRUTUS

How many times shall Caesar bleed in sport,
That now on Pompey's basis lies along
No worthier than the dust!

CASSIUS

So oft as that shall be,
So often shall the knot of us be call'd
The men that gave their country liberty.

DECIUS BRUTUS

What, shall we forth?

CASSIUS

Ay, every man away:
Brutus shall lead; and we will grace his heels
With the most boldest and best hearts of Rome.

Enter a Servant

BRUTUS

Soft! who comes here? A friend of Antony's.

Servant

Thus, Brutus, did my master bid me kneel:
Thus did Mark Antony bid me fall down;
And, being prostrate, thus he bade me say:
Brutus is noble, wise, valiant, and honest;
Caesar was mighty, bold, royal, and loving:
Say I love Brutus, and I honour him;
Say I fear'd Caesar, honour'd him and loved him.
If Brutus will vouchsafe that Antony
May safely come to him, and be resolved
How Caesar hath deserved to lie in death,
Mark Antony shall not love Caesar dead
So well as Brutus living; but will follow
The fortunes and affairs of noble Brutus
Thorough the hazards of this untrod state
With all true faith. So says my master Antony.

BRUTUS

Thy master is a wise and valiant Roman;
I never thought him worse.
Tell him, so please him come unto this place,
He shall be satisfied; and, by my honour,
Depart untouch'd.

Servant

I'll fetch him presently.

Exit

BRUTUS

I know that we shall have him well to friend.

CASSIUS

I wish we may: but yet have I a mind
That fears him much; and my misgiving still
Falls shrewdly to the purpose.

BRUTUS

But here comes Antony.

Re-enter ANTONY
Welcome, Mark Antony.

ANTONY

O mighty Caesar! dost thou lie so low?
Are all thy conquests, glories, triumphs, spoils,
Shrunk to this little measure? Fare thee well.
I know not, gentlemen, what you intend,
Who else must be let blood, who else is rank:
If I myself, there is no hour so fit
As Caesar's death hour, nor no instrument
Of half that worth as those your swords, made rich
With the most noble blood of all this world.
I do beseech ye, if you bear me hard,
Now, whilst your purpled hands do reek and smoke,
Fulfil your pleasure. Live a thousand years,
I shall not find myself so apt to die:
No place will please me so, no mean of death,
As here by Caesar, and by you cut off,
The choice and master spirits of this age.

BRUTUS

O Antony, beg not your death of us.
Though now we must appear bloody and cruel,
As, by our hands and this our present act,
You see we do, yet see you but our hands
And this the bleeding business they have done:
Our hearts you see not; they are pitiful;
And pity to the general wrong of Rome--
As fire drives out fire, so pity pity--
Hath done this deed on Caesar. For your part,
To you our swords have leaden points, Mark Antony:
Our arms, in strength of malice, and our hearts
Of brothers' temper, do receive you in
With all kind love, good thoughts, and reverence.

CASSIUS

Your voice shall be as strong as any man's
In the disposing of new dignities.

BRUTUS

Only be patient till we have appeased
The multitude, beside themselves with fear,
And then we will deliver you the cause,
Why I, that did love Caesar when I struck him,
Have thus proceeded.

ANTONY

I doubt not of your wisdom.
Let each man render me his bloody hand:
First, Marcus Brutus, will I shake with you;
Next, Caius Cassius, do I take your hand;
Now, Decius Brutus, yours: now yours, Metellus;
Yours, Cinna; and, my valiant Casca, yours;
Though last, not last in love, yours, good Trebonius.
Gentlemen all,--alas, what shall I say?
My credit now stands on such slippery ground,
That one of two bad ways you must conceit me,
Either a coward or a flatterer.
That I did love thee, Caesar, O, 'tis true:
If then thy spirit look upon us now,
Shall it not grieve thee dearer than thy death,
To see thy thy Anthony making his peace,
Shaking the bloody fingers of thy foes,
Most noble! in the presence of thy corse?
Had I as many eyes as thou hast wounds,
Weeping as fast as they stream forth thy blood,
It would become me better than to close
In terms of friendship with thine enemies.
Pardon me, Julius! Here wast thou bay'd, brave hart;
Here didst thou fall; and here thy hunters stand,
Sign'd in thy spoil, and crimson'd in thy lethe.
O world, thou wast the forest to this hart;
And this, indeed, O world, the heart of thee.
How like a deer, strucken by many princes,
Dost thou here lie!

CASSIUS

Mark Antony,--

ANTONY

Pardon me, Caius Cassius:
The enemies of Caesar shall say this;
Then, in a friend, it is cold modesty.

CASSIUS

I blame you not for praising Caesar so;
But what compact mean you to have with us?
Will you be prick'd in number of our friends;
Or shall we on, and not depend on you?

ANTONY

Therefore I took your hands, but was, indeed,
Sway'd from the point, by looking down on Caesar.
Friends am I with you all and love you all,
Upon this hope, that you shall give me reasons
Why and wherein Caesar was dangerous.

BRUTUS

Or else were this a savage spectacle:
Our reasons are so full of good regard
That were you, Antony, the son of Caesar,
You should be satisfied.

ANTONY

That's all I seek:
And am moreover suitor that I may
Produce his body to the market-place;
And in the pulpit, as becomes a friend,
Speak in the order of his funeral.

BRUTUS

You shall, Mark Antony.

CASSIUS

Brutus, a word with you.

Aside to BRUTUS
You know not what you do: do not consent
That Antony speak in his funeral:
Know you how much the people may be moved
By that which he will utter?

BRUTUS

By your pardon;
I will myself into the pulpit first,
And show the reason of our Caesar's death:
What Antony shall speak, I will protest
He speaks by leave and by permission,
And that we are contented Caesar shall
Have all true rites and lawful ceremonies.
It shall advantage more than do us wrong.

CASSIUS

I know not what may fall; I like it not.

BRUTUS

Mark Antony, here, take you Caesar's body.
You shall not in your funeral speech blame us,
But speak all good you can devise of Caesar,
And say you do't by our permission;
Else shall you not have any hand at all
About his funeral: and you shall speak
In the same pulpit whereto I am going,
After my speech is ended.

ANTONY

Be it so.
I do desire no more.

BRUTUS

Prepare the body then, and follow us.

Exeunt all but ANTONY

ANTONY

O, pardon me, thou bleeding piece of earth,
That I am meek and gentle with these butchers!
Thou art the ruins of the noblest man
That ever lived in the tide of times.
Woe to the hand that shed this costly blood!
Over thy wounds now do I prophesy,--
Which, like dumb mouths, do ope their ruby lips,
To beg the voice and utterance of my tongue--
A curse shall light upon the limbs of men;
Domestic fury and fierce civil strife
Shall cumber all the parts of Italy;
Blood and destruction shall be so in use
And dreadful objects so familiar
That mothers shall but smile when they behold
Their infants quarter'd with the hands of war;
All pity choked with custom of fell deeds:
And Caesar's spirit, ranging for revenge,
With Ate by his side come hot from hell,
Shall in these confines with a monarch's voice
Cry 'Havoc,' and let slip the dogs of war;
That this foul deed shall smell above the earth
With carrion men, groaning for burial.

Enter a Servant
You serve Octavius Caesar, do you not?

Servant

I do, Mark Antony.

ANTONY

Caesar did write for him to come to Rome.

Servant

He did receive his letters, and is coming;
And bid me say to you by word of mouth--
O Caesar!--

Seeing the body

ANTONY

Thy heart is big, get thee apart and weep.
Passion, I see, is catching; for mine eyes,
Seeing those beads of sorrow stand in thine,
Began to water. Is thy master coming?

Servant

He lies to-night within seven leagues of Rome.

ANTONY

Post back with speed, and tell him what hath chanced:
Here is a mourning Rome, a dangerous Rome,
No Rome of safety for Octavius yet;
Hie hence, and tell him so. Yet, stay awhile;
Thou shalt not back till I have borne this corse
Into the market-place: there shall I try
In my oration, how the people take
The cruel issue of these bloody men;
According to the which, thou shalt discourse
To young Octavius of the state of things.
Lend me your hand.

Exeunt with CAESAR's body

SCENE II. The Forum.

Enter BRUTUS and CASSIUS, and a throng of Citizens

Citizens

We will be satisfied; let us be satisfied.

BRUTUS

Then follow me, and give me audience, friends.
Cassius, go you into the other street,
And part the numbers.
Those that will hear me speak, let 'em stay here;
Those that will follow Cassius, go with him;
And public reasons shall be rendered
Of Caesar's death.

First Citizen

I will hear Brutus speak.

Second Citizen

I will hear Cassius; and compare their reasons,
When severally we hear them rendered.

Exit CASSIUS, with some of the Citizens. BRUTUS goes into the pulpit

Third Citizen

The noble Brutus is ascended: silence!

BRUTUS

Be patient till the last.
Romans, countrymen, and lovers! hear me for my
cause, and be silent, that you may hear: believe me
for mine honour, and have respect to mine honour, that
you may believe: censure me in your wisdom, and
awake your senses, that you may the better judge.
If there be any in this assembly, any dear friend of
Caesar's, to him I say, that Brutus' love to Caesar
was no less than his. If then that friend demand
why Brutus rose against Caesar, this is my answer:
--Not that I loved Caesar less, but that I loved
Rome more. Had you rather Caesar were living and
die all slaves, than that Caesar were dead, to live
all free men? As Caesar loved me, I weep for him;
as he was fortunate, I rejoice at it; as he was
valiant, I honour him: but, as he was ambitious, I
slew him. There is tears for his love; joy for his
fortune; honour for his valour; and death for his
ambition. Who is here so base that would be a
bondman? If any, speak; for him have I offended.
Who is here so rude that would not be a Roman? If
any, speak; for him have I offended. Who is here so
vile that will not love his country? If any, speak;
for him have I offended. I pause for a reply.

All

None, Brutus, none.

BRUTUS

Then none have I offended. I have done no more to
Caesar than you shall do to Brutus. The question of
his death is enrolled in the Capitol; his glory not
extenuated, wherein he was worthy, nor his offences
enforced, for which he suffered death.

Enter ANTONY and others, with CAESAR's body
Here comes his body, mourned by Mark Antony: who,
though he had no hand in his death, shall receive
the benefit of his dying, a place in the
commonwealth; as which of you shall not? With this
I depart,--that, as I slew my best lover for the
good of Rome, I have the same dagger for myself,
when it shall please my country to need my death.

All

Live, Brutus! live, live!

First Citizen

Bring him with triumph home unto his house.

Second Citizen

Give him a statue with his ancestors.

Third Citizen

Let him be Caesar.

Fourth Citizen

Caesar's better parts
Shall be crown'd in Brutus.

First Citizen

We'll bring him to his house
With shouts and clamours.

BRUTUS

My countrymen,--

Second Citizen

Peace, silence! Brutus speaks.

First Citizen

Peace, ho!

BRUTUS

Good countrymen, let me depart alone,
And, for my sake, stay here with Antony:
Do grace to Caesar's corpse, and grace his speech
Tending to Caesar's glories; which Mark Antony,
By our permission, is allow'd to make.
I do entreat you, not a man depart,
Save I alone, till Antony have spoke.

Exit

First Citizen

Stay, ho! and let us hear Mark Antony.

Third Citizen

Let him go up into the public chair;
We'll hear him. Noble Antony, go up.

ANTONY

For Brutus' sake, I am beholding to you.

Goes into the pulpit

Fourth Citizen

What does he say of Brutus?

Third Citizen

He says, for Brutus' sake,
He finds himself beholding to us all.

Fourth Citizen

'Twere best he speak no harm of Brutus here.

First Citizen

This Caesar was a tyrant.

Third Citizen

Nay, that's certain:
We are blest that Rome is rid of him.

Second Citizen

Peace! let us hear what Antony can say.

ANTONY

You gentle Romans,--

Citizens

Peace, ho! let us hear him.

ANTONY

Friends, Romans, countrymen, lend me your ears;
I come to bury Caesar, not to praise him.
The evil that men do lives after them;
The good is oft interred with their bones;
So let it be with Caesar. The noble Brutus
Hath told you Caesar was ambitious:
If it were so, it was a grievous fault,
And grievously hath Caesar answer'd it.
Here, under leave of Brutus and the rest--
For Brutus is an honourable man;
So are they all, all honourable men--
Come I to speak in Caesar's funeral.
He was my friend, faithful and just to me:
But Brutus says he was ambitious;
And Brutus is an honourable man.
He hath brought many captives home to Rome
Whose ransoms did the general coffers fill:
Did this in Caesar seem ambitious?
When that the poor have cried, Caesar hath wept:
Ambition should be made of sterner stuff:
Yet Brutus says he was ambitious;
And Brutus is an honourable man.
You all did see that on the Lupercal
I thrice presented him a kingly crown,
Which he did thrice refuse: was this ambition?
Yet Brutus says he was ambitious;
And, sure, he is an honourable man.
I speak not to disprove what Brutus spoke,
But here I am to speak what I do know.
You all did love him once, not without cause:
What cause withholds you then, to mourn for him?
O judgment! thou art fled to brutish beasts,
And men have lost their reason. Bear with me;
My heart is in the coffin there with Caesar,
And I must pause till it come back to me.

First Citizen

Methinks there is much reason in his sayings.

Second Citizen

If thou consider rightly of the matter,
Caesar has had great wrong.

Third Citizen

Has he, masters?
I fear there will a worse come in his place.

Fourth Citizen

Mark'd ye his words? He would not take the crown;
Therefore 'tis certain he was not ambitious.

First Citizen

If it be found so, some will dear abide it.

Second Citizen

Poor soul! his eyes are red as fire with weeping.

Third Citizen

There's not a nobler man in Rome than Antony.

Fourth Citizen

Now mark him, he begins again to speak.

ANTONY

But yesterday the word of Caesar might
Have stood against the world; now lies he there.
And none so poor to do him reverence.
O masters, if I were disposed to stir
Your hearts and minds to mutiny and rage,
I should do Brutus wrong, and Cassius wrong,
Who, you all know, are honourable men:
I will not do them wrong; I rather choose
To wrong the dead, to wrong myself and you,
Than I will wrong such honourable men.
But here's a parchment with the seal of Caesar;
I found it in his closet, 'tis his will:
Let but the commons hear this testament--
Which, pardon me, I do not mean to read--
And they would go and kiss dead Caesar's wounds
And dip their napkins in his sacred blood,
Yea, beg a hair of him for memory,
And, dying, mention it within their wills,
Bequeathing it as a rich legacy
Unto their issue.

Fourth Citizen

We'll hear the will: read it, Mark Antony.

All

The will, the will! we will hear Caesar's will.

ANTONY

Have patience, gentle friends, I must not read it;
It is not meet you know how Caesar loved you.
You are not wood, you are not stones, but men;
And, being men, bearing the will of Caesar,
It will inflame you, it will make you mad:
'Tis good you know not that you are his heirs;
For, if you should, O, what would come of it!

Fourth Citizen

Read the will; we'll hear it, Antony;
You shall read us the will, Caesar's will.

ANTONY

Will you be patient? will you stay awhile?
I have o'ershot myself to tell you of it:
I fear I wrong the honourable men
Whose daggers have stabb'd Caesar; I do fear it.

Fourth Citizen

They were traitors: honourable men!

All

The will! the testament!

Second Citizen

They were villains, murderers: the will! read the will.

ANTONY

You will compel me, then, to read the will?
Then make a ring about the corpse of Caesar,
And let me show you him that made the will.
Shall I descend? and will you give me leave?

Several Citizens

Come down.

Second Citizen

Descend.

Third Citizen

You shall have leave.

ANTONY comes down

Fourth Citizen

A ring; stand round.

First Citizen

Stand from the hearse, stand from the body.

Second Citizen

Room for Antony, most noble Antony.

ANTONY

Nay, press not so upon me; stand far off.

Several Citizens

Stand back; room; bear back.

ANTONY

If you have tears, prepare to shed them now.
You all do know this mantle: I remember
The first time ever Caesar put it on;
'Twas on a summer's evening, in his tent,
That day he overcame the Nervii:
Look, in this place ran Cassius' dagger through:
See what a rent the envious Casca made:
Through this the well-beloved Brutus stabb'd;
And as he pluck'd his cursed steel away,
Mark how the blood of Caesar follow'd it,
As rushing out of doors, to be resolved
If Brutus so unkindly knock'd, or no;
For Brutus, as you know, was Caesar's angel:
Judge, O you gods, how dearly Caesar loved him!
This was the most unkindest cut of all;
For when the noble Caesar saw him stab,
Ingratitude, more strong than traitors' arms,
Quite vanquish'd him: then burst his mighty heart;
And, in his mantle muffling up his face,
Even at the base of Pompey's statua,
Which all the while ran blood, great Caesar fell.
O, what a fall was there, my countrymen!
Then I, and you, and all of us fell down,
Whilst bloody treason flourish'd over us.
O, now you weep; and, I perceive, you feel
The dint of pity: these are gracious drops.
Kind souls, what, weep you when you but behold
Our Caesar's vesture wounded? Look you here,
Here is himself, marr'd, as you see, with traitors.

First Citizen

O piteous spectacle!

Second Citizen

O noble Caesar!

Third Citizen

O woful day!

Fourth Citizen

O traitors, villains!

First Citizen

O most bloody sight!

Second Citizen

We will be revenged.

All

Revenge! About! Seek! Burn! Fire! Kill! Slay!
Let not a traitor live!

ANTONY

Stay, countrymen.

First Citizen

Peace there! hear the noble Antony.

Second Citizen

We'll hear him, we'll follow him, we'll die with him.

ANTONY

Good friends, sweet friends, let me not stir you up
To such a sudden flood of mutiny.
They that have done this deed are honourable:
What private griefs they have, alas, I know not,
That made them do it: they are wise and honourable,
And will, no doubt, with reasons answer you.
I come not, friends, to steal away your hearts:
I am no orator, as Brutus is;
But, as you know me all, a plain blunt man,
That love my friend; and that they know full well
That gave me public leave to speak of him:
For I have neither wit, nor words, nor worth,
Action, nor utterance, nor the power of speech,
To stir men's blood: I only speak right on;
I tell you that which you yourselves do know;
Show you sweet Caesar's wounds, poor poor dumb mouths,
And bid them speak for me: but were I Brutus,
And Brutus Antony, there were an Antony
Would ruffle up your spirits and put a tongue
In every wound of Caesar that should move
The stones of Rome to rise and mutiny.

All

We'll mutiny.

First Citizen

We'll burn the house of Brutus.

Third Citizen

Away, then! come, seek the conspirators.

ANTONY

Yet hear me, countrymen; yet hear me speak.

All

Peace, ho! Hear Antony. Most noble Antony!

ANTONY

Why, friends, you go to do you know not what:
Wherein hath Caesar thus deserved your loves?
Alas, you know not: I must tell you then:
You have forgot the will I told you of.

All

Most true. The will! Let's stay and hear the will.

ANTONY

Here is the will, and under Caesar's seal.
To every Roman citizen he gives,
To every several man, seventy-five drachmas.

Second Citizen

Most noble Caesar! We'll revenge his death.

Third Citizen

O royal Caesar!

ANTONY

Hear me with patience.

All

Peace, ho!

ANTONY

Moreover, he hath left you all his walks,
His private arbours and new-planted orchards,
On this side Tiber; he hath left them you,
And to your heirs for ever, common pleasures,
To walk abroad, and recreate yourselves.
Here was a Caesar! when comes such another?

First Citizen

Never, never. Come, away, away!
We'll burn his body in the holy place,
And with the brands fire the traitors' houses.
Take up the body.

Second Citizen

Go fetch fire.

Third Citizen

Pluck down benches.

Fourth Citizen

Pluck down forms, windows, any thing.

Exeunt Citizens with the body

ANTONY

Now let it work. Mischief, thou art afoot,
Take thou what course thou wilt!

Enter a Servant
How now, fellow!

Servant

Sir, Octavius is already come to Rome.

ANTONY

Where is he?

Servant

He and Lepidus are at Caesar's house.

ANTONY

And thither will I straight to visit him:
He comes upon a wish. Fortune is merry,
And in this mood will give us any thing.

Servant

I heard him say, Brutus and Cassius
Are rid like madmen through the gates of Rome.

ANTONY

Belike they had some notice of the people,
How I had moved them. Bring me to Octavius.

Exeunt

SCENE III. A street.

Enter CINNA the poet

CINNA THE POET

I dreamt to-night that I did feast with Caesar,
And things unlucky charge my fantasy:
I have no will to wander forth of doors,
Yet something leads me forth.

Enter Citizens

First Citizen

What is your name?

Second Citizen

Whither are you going?

Third Citizen

Where do you dwell?

Fourth Citizen

Are you a married man or a bachelor?

Second Citizen

Answer every man directly.

First Citizen

Ay, and briefly.

Fourth Citizen

Ay, and wisely.

Third Citizen

Ay, and truly, you were best.

CINNA THE POET

What is my name? Whither am I going? Where do I
dwell? Am I a married man or a bachelor? Then, to
answer every man directly and briefly, wisely and
truly: wisely I say, I am a bachelor.

Second Citizen

That's as much as to say, they are fools that marry:
you'll bear me a bang for that, I fear. Proceed; directly.

CINNA THE POET

Directly, I am going to Caesar's funeral.

First Citizen

As a friend or an enemy?

CINNA THE POET

As a friend.

Second Citizen

That matter is answered directly.

Fourth Citizen

For your dwelling,--briefly.

CINNA THE POET

Briefly, I dwell by the Capitol.

Third Citizen

Your name, sir, truly.

CINNA THE POET

Truly, my name is Cinna.

First Citizen

Tear him to pieces; he's a conspirator.

CINNA THE POET

I am Cinna the poet, I am Cinna the poet.

Fourth Citizen

Tear him for his bad verses, tear him for his bad verses.

CINNA THE POET

I am not Cinna the conspirator.

Fourth Citizen

It is no matter, his name's Cinna; pluck but his
name out of his heart, and turn him going.

Third Citizen

Tear him, tear him! Come, brands ho! fire-brands:
to Brutus', to Cassius'; burn all: some to Decius'
house, and some to Casca's; some to Ligarius': away, go!

Exeunt

ACT IV
SCENE I. A house in Rome.

ANTONY, OCTAVIUS, and LEPIDUS, seated at a table

ANTONY

These many, then, shall die; their names are prick'd.

OCTAVIUS

Your brother too must die; consent you, Lepidus?

LEPIDUS

I do consent--

OCTAVIUS

Prick him down, Antony.

LEPIDUS

Upon condition Publius shall not live,
Who is your sister's son, Mark Antony.

ANTONY

He shall not live; look, with a spot I damn him.
But, Lepidus, go you to Caesar's house;
Fetch the will hither, and we shall determine
How to cut off some charge in legacies.

LEPIDUS

What, shall I find you here?

OCTAVIUS

Or here, or at the Capitol.

Exit LEPIDUS

ANTONY

This is a slight unmeritable man,
Meet to be sent on errands: is it fit,
The three-fold world divided, he should stand
One of the three to share it?

OCTAVIUS

So you thought him;
And took his voice who should be prick'd to die,
In our black sentence and proscription.

ANTONY

Octavius, I have seen more days than you:
And though we lay these honours on this man,
To ease ourselves of divers slanderous loads,
He shall but bear them as the ass bears gold,
To groan and sweat under the business,
Either led or driven, as we point the way;
And having brought our treasure where we will,
Then take we down his load, and turn him off,
Like to the empty ass, to shake his ears,
And graze in commons.

OCTAVIUS

You may do your will;
But he's a tried and valiant soldier.

ANTONY

So is my horse, Octavius; and for that
I do appoint him store of provender:
It is a creature that I teach to fight,
To wind, to stop, to run directly on,
His corporal motion govern'd by my spirit.
And, in some taste, is Lepidus but so;
He must be taught and train'd and bid go forth;
A barren-spirited fellow; one that feeds
On abjects, orts and imitations,
Which, out of use and staled by other men,
Begin his fashion: do not talk of him,
But as a property. And now, Octavius,
Listen great things:--Brutus and Cassius
Are levying powers: we must straight make head:
Therefore let our alliance be combined,
Our best friends made, our means stretch'd
And let us presently go sit in council,
How covert matters may be best disclosed,
And open perils surest answered.

OCTAVIUS

Let us do so: for we are at the stake,
And bay'd about with many enemies;
And some that smile have in their hearts, I fear,
Millions of mischiefs.

Exeunt

SCENE II. Camp near Sardis. Before BRUTUS's tent.

Drum. Enter BRUTUS, LUCILIUS, LUCIUS, and Soldiers; TITINIUS and PINDARUS meeting them

BRUTUS

Stand, ho!

LUCILIUS

Give the word, ho! and stand.

BRUTUS

What now, Lucilius! is Cassius near?

LUCILIUS

He is at hand; and Pindarus is come
To do you salutation from his master.

BRUTUS

He greets me well. Your master, Pindarus,
In his own change, or by ill officers,
Hath given me some worthy cause to wish
Things done, undone: but, if he be at hand,
I shall be satisfied.

PINDARUS

I do not doubt
But that my noble master will appear
Such as he is, full of regard and honour.

BRUTUS

He is not doubted. A word, Lucilius;
How he received you, let me be resolved.

LUCILIUS

With courtesy and with respect enough;
But not with such familiar instances,
Nor with such free and friendly conference,
As he hath used of old.

BRUTUS

Thou hast described
A hot friend cooling: ever note, Lucilius,
When love begins to sicken and decay,
It useth an enforced ceremony.
There are no tricks in plain and simple faith;
But hollow men, like horses hot at hand,
Make gallant show and promise of their mettle;
But when they should endure the bloody spur,
They fall their crests, and, like deceitful jades,
Sink in the trial. Comes his army on?

LUCILIUS

They mean this night in Sardis to be quarter'd;
The greater part, the horse in general,
Are come with Cassius.

BRUTUS

Hark! he is arrived.

Low march within
March gently on to meet him.

Enter CASSIUS and his powers

CASSIUS

Stand, ho!

BRUTUS

Stand, ho! Speak the word along.

First Soldier

Stand!

Second Soldier

Stand!

Third Soldier

Stand!

CASSIUS

Most noble brother, you have done me wrong.

BRUTUS

Judge me, you gods! wrong I mine enemies?
And, if not so, how should I wrong a brother?

CASSIUS

Brutus, this sober form of yours hides wrongs;
And when you do them--

BRUTUS

Cassius, be content.
Speak your griefs softly: I do know you well.
Before the eyes of both our armies here,
Which should perceive nothing but love from us,
Let us not wrangle: bid them move away;
Then in my tent, Cassius, enlarge your griefs,
And I will give you audience.

CASSIUS

Pindarus,
Bid our commanders lead their charges off
A little from this ground.

BRUTUS

Lucilius, do you the like; and let no man
Come to our tent till we have done our conference.
Let Lucius and Titinius guard our door.

Exeunt

SCENE III. Brutus's tent.

Enter BRUTUS and CASSIUS

CASSIUS

That you have wrong'd me doth appear in this:
You have condemn'd and noted Lucius Pella
For taking bribes here of the Sardians;
Wherein my letters, praying on his side,
Because I knew the man, were slighted off.

BRUTUS

You wronged yourself to write in such a case.

CASSIUS

In such a time as this it is not meet
That every nice offence should bear his comment.

BRUTUS

Let me tell you, Cassius, you yourself
Are much condemn'd to have an itching palm;
To sell and mart your offices for gold
To undeservers.

CASSIUS

I an itching palm!
You know that you are Brutus that speak this,
Or, by the gods, this speech were else your last.

BRUTUS

The name of Cassius honours this corruption,
And chastisement doth therefore hide his head.

CASSIUS

Chastisement!

BRUTUS

Remember March, the ides of March remember:
Did not great Julius bleed for justice' sake?
What villain touch'd his body, that did stab,
And not for justice? What, shall one of us
That struck the foremost man of all this world
But for supporting robbers, shall we now
Contaminate our fingers with base bribes,
And sell the mighty space of our large honours
For so much trash as may be grasped thus?
I had rather be a dog, and bay the moon,
Than such a Roman.

CASSIUS

Brutus, bay not me;
I'll not endure it: you forget yourself,
To hedge me in; I am a soldier, I,
Older in practise, abler than yourself
To make conditions.

BRUTUS

Go to; you are not, Cassius.

CASSIUS

I am.

BRUTUS

I say you are not.

CASSIUS

Urge me no more, I shall forget myself;
Have mind upon your health, tempt me no further.

BRUTUS

Away, slight man!

CASSIUS

Is't possible?

BRUTUS

Hear me, for I will speak.
Must I give way and room to your rash choler?
Shall I be frighted when a madman stares?

CASSIUS

O ye gods, ye gods! must I endure all this?

BRUTUS

All this! ay, more: fret till your proud heart break;
Go show your slaves how choleric you are,
And make your bondmen tremble. Must I budge?
Must I observe you? must I stand and crouch
Under your testy humour? By the gods
You shall digest the venom of your spleen,
Though it do split you; for, from this day forth,
I'll use you for my mirth, yea, for my laughter,
When you are waspish.

CASSIUS

Is it come to this?

BRUTUS

You say you are a better soldier:
Let it appear so; make your vaunting true,
And it shall please me well: for mine own part,
I shall be glad to learn of noble men.

CASSIUS

You wrong me every way; you wrong me, Brutus;
I said, an elder soldier, not a better:
Did I say 'better'?

BRUTUS

If you did, I care not.

CASSIUS

When Caesar lived, he durst not thus have moved me.

BRUTUS

Peace, peace! you durst not so have tempted him.

CASSIUS

I durst not!

BRUTUS

No.

CASSIUS

What, durst not tempt him!

BRUTUS

For your life you durst not!

CASSIUS

Do not presume too much upon my love;
I may do that I shall be sorry for.

BRUTUS

You have done that you should be sorry for.
There is no terror, Cassius, in your threats,
For I am arm'd so strong in honesty
That they pass by me as the idle wind,
Which I respect not. I did send to you
For certain sums of gold, which you denied me:
For I can raise no money by vile means:
By heaven, I had rather coin my heart,
And drop my blood for drachmas, than to wring
From the hard hands of peasants their vile trash
By any indirection: I did send
To you for gold to pay my legions,
Which you denied me: was that done like Cassius?
Should I have answer'd Caius Cassius so?
When Marcus Brutus grows so covetous,
To lock such rascal counters from his friends,
Be ready, gods, with all your thunderbolts;
Dash him to pieces!

CASSIUS

I denied you not.

BRUTUS

You did.

CASSIUS

I did not: he was but a fool that brought
My answer back. Brutus hath rived my heart:
A friend should bear his friend's infirmities,
But Brutus makes mine greater than they are.

BRUTUS

I do not, till you practise them on me.

CASSIUS

You love me not.

BRUTUS

I do not like your faults.

CASSIUS

A friendly eye could never see such faults.

BRUTUS

A flatterer's would not, though they do appear
As huge as high Olympus.

CASSIUS

Come, Antony, and young Octavius, come,
Revenge yourselves alone on Cassius,
For Cassius is aweary of the world;
Hated by one he loves; braved by his brother;
Cheque'd like a bondman; all his faults observed,
Set in a note-book, learn'd, and conn'd by rote,
To cast into my teeth. O, I could weep
My spirit from mine eyes! There is my dagger,
And here my naked breast; within, a heart
Dearer than Plutus' mine, richer than gold:
If that thou be'st a Roman, take it forth;
I, that denied thee gold, will give my heart:
Strike, as thou didst at Caesar; for, I know,
When thou didst hate him worst, thou lovedst him better
Than ever thou lovedst Cassius.

BRUTUS

Sheathe your dagger:
Be angry when you will, it shall have scope;
Do what you will, dishonour shall be humour.
O Cassius, you are yoked with a lamb
That carries anger as the flint bears fire;
Who, much enforced, shows a hasty spark,
And straight is cold again.

CASSIUS

Hath Cassius lived
To be but mirth and laughter to his Brutus,
When grief, and blood ill-temper'd, vexeth him?

BRUTUS

When I spoke that, I was ill-temper'd too.

CASSIUS

Do you confess so much? Give me your hand.

BRUTUS

And my heart too.

CASSIUS

O Brutus!

BRUTUS

What's the matter?

CASSIUS

Have not you love enough to bear with me,
When that rash humour which my mother gave me
Makes me forgetful?

BRUTUS

Yes, Cassius; and, from henceforth,
When you are over-earnest with your Brutus,
He'll think your mother chides, and leave you so.

Poet

[Within] Let me go in to see the generals;
There is some grudge between 'em, 'tis not meet
They be alone.

LUCILIUS

[Within] You shall not come to them.

Poet

[Within] Nothing but death shall stay me.

Enter Poet, followed by LUCILIUS, TITINIUS, and LUCIUS

CASSIUS

How now! what's the matter?

Poet

For shame, you generals! what do you mean?
Love, and be friends, as two such men should be;
For I have seen more years, I'm sure, than ye.

CASSIUS

Ha, ha! how vilely doth this cynic rhyme!

BRUTUS

Get you hence, sirrah; saucy fellow, hence!

CASSIUS

Bear with him, Brutus; 'tis his fashion.

BRUTUS

I'll know his humour, when he knows his time:
What should the wars do with these jigging fools?
Companion, hence!

CASSIUS

Away, away, be gone.

Exit Poet

BRUTUS

Lucilius and Titinius, bid the commanders
Prepare to lodge their companies to-night.

CASSIUS

And come yourselves, and bring Messala with you
Immediately to us.

Exeunt LUCILIUS and TITINIUS

BRUTUS

Lucius, a bowl of wine!

Exit LUCIUS

CASSIUS

I did not think you could have been so angry.

BRUTUS

O Cassius, I am sick of many griefs.

CASSIUS

Of your philosophy you make no use,
If you give place to accidental evils.

BRUTUS

No man bears sorrow better. Portia is dead.

CASSIUS

Ha! Portia!

BRUTUS

She is dead.

CASSIUS

How 'scaped I killing when I cross'd you so?
O insupportable and touching loss!
Upon what sickness?

BRUTUS

Impatient of my absence,
And grief that young Octavius with Mark Antony
Have made themselves so strong:--for with her death
That tidings came;--with this she fell distract,
And, her attendants absent, swallow'd fire.

CASSIUS

And died so?

BRUTUS

Even so.

CASSIUS

O ye immortal gods!

Re-enter LUCIUS, with wine and taper

BRUTUS

Speak no more of her. Give me a bowl of wine.
In this I bury all unkindness, Cassius.

CASSIUS

My heart is thirsty for that noble pledge.
Fill, Lucius, till the wine o'erswell the cup;
I cannot drink too much of Brutus' love.

BRUTUS

Come in, Titinius!

Exit LUCIUS

Re-enter TITINIUS, with MESSALA
Welcome, good Messala.
Now sit we close about this taper here,
And call in question our necessities.

CASSIUS

Portia, art thou gone?

BRUTUS

No more, I pray you.
Messala, I have here received letters,
That young Octavius and Mark Antony
Come down upon us with a mighty power,
Bending their expedition toward Philippi.

MESSALA

Myself have letters of the selfsame tenor.

BRUTUS

With what addition?

MESSALA

That by proscription and bills of outlawry,
Octavius, Antony, and Lepidus,
Have put to death an hundred senators.

BRUTUS

Therein our letters do not well agree;
Mine speak of seventy senators that died
By their proscriptions, Cicero being one.

CASSIUS

Cicero one!

MESSALA

Cicero is dead,
And by that order of proscription.
Had you your letters from your wife, my lord?

BRUTUS

No, Messala.

MESSALA

Nor nothing in your letters writ of her?

BRUTUS

Nothing, Messala.

MESSALA

That, methinks, is strange.

BRUTUS

Why ask you? hear you aught of her in yours?

MESSALA

No, my lord.

BRUTUS

Now, as you are a Roman, tell me true.

MESSALA

Then like a Roman bear the truth I tell:
For certain she is dead, and by strange manner.

BRUTUS

Why, farewell, Portia. We must die, Messala:
With meditating that she must die once,
I have the patience to endure it now.

MESSALA

Even so great men great losses should endure.

CASSIUS

I have as much of this in art as you,
But yet my nature could not bear it so.

BRUTUS

Well, to our work alive. What do you think
Of marching to Philippi presently?

CASSIUS

I do not think it good.

BRUTUS

Your reason?

CASSIUS

This it is:
'Tis better that the enemy seek us:
So shall he waste his means, weary his soldiers,
Doing himself offence; whilst we, lying still,
Are full of rest, defense, and nimbleness.

BRUTUS

Good reasons must, of force, give place to better.
The people 'twixt Philippi and this ground
Do stand but in a forced affection;
For they have grudged us contribution:
The enemy, marching along by them,
By them shall make a fuller number up,
Come on refresh'd, new-added, and encouraged;
From which advantage shall we cut him off,
If at Philippi we do face him there,
These people at our back.

CASSIUS

Hear me, good brother.

BRUTUS

Under your pardon. You must note beside,
That we have tried the utmost of our friends,
Our legions are brim-full, our cause is ripe:
The enemy increaseth every day;
We, at the height, are ready to decline.
There is a tide in the affairs of men,
Which, taken at the flood, leads on to fortune;
Omitted, all the voyage of their life
Is bound in shallows and in miseries.
On such a full sea are we now afloat;
And we must take the current when it serves,
Or lose our ventures.

CASSIUS

Then, with your will, go on;
We'll along ourselves, and meet them at Philippi.

BRUTUS

The deep of night is crept upon our talk,
And nature must obey necessity;
Which we will niggard with a little rest.
There is no more to say?

CASSIUS

No more. Good night:
Early to-morrow will we rise, and hence.

BRUTUS

Lucius!

Enter LUCIUS
My gown.

Exit LUCIUS
Farewell, good Messala:
Good night, Titinius. Noble, noble Cassius,
Good night, and good repose.

CASSIUS

O my dear brother!
This was an ill beginning of the night:
Never come such division 'tween our souls!
Let it not, Brutus.

BRUTUS

Every thing is well.

CASSIUS

Good night, my lord.

BRUTUS

Good night, good brother.

TITINIUS MESSALA

Good night, Lord Brutus.

BRUTUS

Farewell, every one.

Exeunt all but BRUTUS

Re-enter LUCIUS, with the gown
Give me the gown. Where is thy instrument?

LUCIUS

Here in the tent.

BRUTUS

What, thou speak'st drowsily?
Poor knave, I blame thee not; thou art o'er-watch'd.
Call Claudius and some other of my men:
I'll have them sleep on cushions in my tent.

LUCIUS

Varro and Claudius!

Enter VARRO and CLAUDIUS

VARRO

Calls my lord?

BRUTUS

I pray you, sirs, lie in my tent and sleep;
It may be I shall raise you by and by
On business to my brother Cassius.

VARRO

So please you, we will stand and watch your pleasure.

BRUTUS

I will not have it so: lie down, good sirs;
It may be I shall otherwise bethink me.
Look, Lucius, here's the book I sought for so;
I put it in the pocket of my gown.

VARRO and CLAUDIUS lie down

LUCIUS

I was sure your lordship did not give it me.

BRUTUS

Bear with me, good boy, I am much forgetful.
Canst thou hold up thy heavy eyes awhile,
And touch thy instrument a strain or two?

LUCIUS

Ay, my lord, an't please you.

BRUTUS

It does, my boy:
I trouble thee too much, but thou art willing.

LUCIUS

It is my duty, sir.

BRUTUS

I should not urge thy duty past thy might;
I know young bloods look for a time of rest.

LUCIUS

I have slept, my lord, already.

BRUTUS

It was well done; and thou shalt sleep again;
I will not hold thee long: if I do live,
I will be good to thee.

Music, and a song
This is a sleepy tune. O murderous slumber,
Lay'st thou thy leaden mace upon my boy,
That plays thee music? Gentle knave, good night;
I will not do thee so much wrong to wake thee:
If thou dost nod, thou break'st thy instrument;
I'll take it from thee; and, good boy, good night.
Let me see, let me see; is not the leaf turn'd down
Where I left reading? Here it is, I think.

Enter the Ghost of CAESAR
How ill this taper burns! Ha! who comes here?
I think it is the weakness of mine eyes
That shapes this monstrous apparition.
It comes upon me. Art thou any thing?
Art thou some god, some angel, or some devil,
That makest my blood cold and my hair to stare?
Speak to me what thou art.

GHOST

Thy evil spirit, Brutus.

BRUTUS

Why comest thou?

GHOST

To tell thee thou shalt see me at Philippi.

BRUTUS

Well; then I shall see thee again?

GHOST

Ay, at Philippi.

BRUTUS

Why, I will see thee at Philippi, then.

Exit Ghost
Now I have taken heart thou vanishest:
Ill spirit, I would hold more talk with thee.
Boy, Lucius! Varro! Claudius! Sirs, awake! Claudius!

LUCIUS

The strings, my lord, are false.

BRUTUS

He thinks he still is at his instrument.
Lucius, awake!

LUCIUS

My lord?

BRUTUS

Didst thou dream, Lucius, that thou so criedst out?

LUCIUS

My lord, I do not know that I did cry.

BRUTUS

Yes, that thou didst: didst thou see any thing?

LUCIUS

Nothing, my lord.

BRUTUS

Sleep again, Lucius. Sirrah Claudius!

To VARRO
Fellow thou, awake!

VARRO

My lord?

CLAUDIUS

My lord?

BRUTUS

Why did you so cry out, sirs, in your sleep?

VARRO CLAUDIUS

Did we, my lord?

BRUTUS

Ay: saw you any thing?

VARRO

No, my lord, I saw nothing.

CLAUDIUS

Nor I, my lord.

BRUTUS

Go and commend me to my brother Cassius;
Bid him set on his powers betimes before,
And we will follow.

VARRO CLAUDIUS

It shall be done, my lord.

Exeunt

ACT V
SCENE I. The plains of Philippi.

Enter OCTAVIUS, ANTONY, and their army

OCTAVIUS

Now, Antony, our hopes are answered:
You said the enemy would not come down,
But keep the hills and upper regions;
It proves not so: their battles are at hand;
They mean to warn us at Philippi here,
Answering before we do demand of them.

ANTONY

Tut, I am in their bosoms, and I know
Wherefore they do it: they could be content
To visit other places; and come down
With fearful bravery, thinking by this face
To fasten in our thoughts that they have courage;
But 'tis not so.

Enter a Messenger

Messenger

Prepare you, generals:
The enemy comes on in gallant show;
Their bloody sign of battle is hung out,
And something to be done immediately.

ANTONY

Octavius, lead your battle softly on,
Upon the left hand of the even field.

OCTAVIUS

Upon the right hand I; keep thou the left.

ANTONY

Why do you cross me in this exigent?

OCTAVIUS

I do not cross you; but I will do so.

March

Drum. Enter BRUTUS, CASSIUS, and their Army; LUCILIUS, TITINIUS, MESSALA, and others

BRUTUS

They stand, and would have parley.

CASSIUS

Stand fast, Titinius: we must out and talk.

OCTAVIUS

Mark Antony, shall we give sign of battle?

ANTONY

No, Caesar, we will answer on their charge.
Make forth; the generals would have some words.

OCTAVIUS

Stir not until the signal.

BRUTUS

Words before blows: is it so, countrymen?

OCTAVIUS

Not that we love words better, as you do.

BRUTUS

Good words are better than bad strokes, Octavius.

ANTONY

In your bad strokes, Brutus, you give good words:
Witness the hole you made in Caesar's heart,
Crying 'Long live! hail, Caesar!'

CASSIUS

Antony,
The posture of your blows are yet unknown;
But for your words, they rob the Hybla bees,
And leave them honeyless.

ANTONY

Not stingless too.

BRUTUS

O, yes, and soundless too;
For you have stol'n their buzzing, Antony,
And very wisely threat before you sting.

ANTONY

Villains, you did not so, when your vile daggers
Hack'd one another in the sides of Caesar:
You show'd your teeth like apes, and fawn'd like hounds,
And bow'd like bondmen, kissing Caesar's feet;
Whilst damned Casca, like a cur, behind
Struck Caesar on the neck. O you flatterers!

CASSIUS

Flatterers! Now, Brutus, thank yourself:
This tongue had not offended so to-day,
If Cassius might have ruled.

OCTAVIUS

Come, come, the cause: if arguing make us sweat,
The proof of it will turn to redder drops. Look;
I draw a sword against conspirators;
When think you that the sword goes up again?
Never, till Caesar's three and thirty wounds
Be well avenged; or till another Caesar
Have added slaughter to the sword of traitors.

BRUTUS

Caesar, thou canst not die by traitors' hands,
Unless thou bring'st them with thee.

OCTAVIUS

So I hope;
I was not born to die on Brutus' sword.

BRUTUS

O, if thou wert the noblest of thy strain,
Young man, thou couldst not die more honourable.

CASSIUS

A peevish schoolboy, worthless of such honour,
Join'd with a masker and a reveller!

ANTONY

Old Cassius still!

OCTAVIUS

Come, Antony, away!
Defiance, traitors, hurl we in your teeth:
If you dare fight to-day, come to the field;
If not, when you have stomachs.

Exeunt OCTAVIUS, ANTONY, and their army

CASSIUS

Why, now, blow wind, swell billow and swim bark!
The storm is up, and all is on the hazard.

BRUTUS

Ho, Lucilius! hark, a word with you.

LUCILIUS

[Standing forth] My lord?

BRUTUS and LUCILIUS converse apart

CASSIUS

Messala!

MESSALA

[Standing forth] What says my general?

CASSIUS

Messala,
This is my birth-day; as this very day
Was Cassius born. Give me thy hand, Messala:
Be thou my witness that against my will,
As Pompey was, am I compell'd to set
Upon one battle all our liberties.
You know that I held Epicurus strong
And his opinion: now I change my mind,
And partly credit things that do presage.
Coming from Sardis, on our former ensign
Two mighty eagles fell, and there they perch'd,
Gorging and feeding from our soldiers' hands;
Who to Philippi here consorted us:
This morning are they fled away and gone;
And in their steads do ravens, crows and kites,
Fly o'er our heads and downward look on us,
As we were sickly prey: their shadows seem
A canopy most fatal, under which
Our army lies, ready to give up the ghost.

MESSALA

Believe not so.

CASSIUS

I but believe it partly;
For I am fresh of spirit and resolved
To meet all perils very constantly.

BRUTUS

Even so, Lucilius.

CASSIUS

Now, most noble Brutus,
The gods to-day stand friendly, that we may,
Lovers in peace, lead on our days to age!
But since the affairs of men rest still incertain,
Let's reason with the worst that may befall.
If we do lose this battle, then is this
The very last time we shall speak together:
What are you then determined to do?

BRUTUS

Even by the rule of that philosophy
By which I did blame Cato for the death
Which he did give himself, I know not how,
But I do find it cowardly and vile,
For fear of what might fall, so to prevent
The time of life: arming myself with patience
To stay the providence of some high powers
That govern us below.

CASSIUS

Then, if we lose this battle,
You are contented to be led in triumph
Thorough the streets of Rome?

BRUTUS

No, Cassius, no: think not, thou noble Roman,
That ever Brutus will go bound to Rome;
He bears too great a mind. But this same day
Must end that work the ides of March begun;
And whether we shall meet again I know not.
Therefore our everlasting farewell take:
For ever, and for ever, farewell, Cassius!
If we do meet again, why, we shall smile;
If not, why then, this parting was well made.

CASSIUS

For ever, and for ever, farewell, Brutus!
If we do meet again, we'll smile indeed;
If not, 'tis true this parting was well made.

BRUTUS

Why, then, lead on. O, that a man might know
The end of this day's business ere it come!
But it sufficeth that the day will end,
And then the end is known. Come, ho! away!

Exeunt

SCENE II. The same. The field of battle.

Alarum. Enter BRUTUS and MESSALA

BRUTUS

Ride, ride, Messala, ride, and give these bills
Unto the legions on the other side.

Loud alarum
Let them set on at once; for I perceive
But cold demeanor in Octavius' wing,
And sudden push gives them the overthrow.
Ride, ride, Messala: let them all come down.

Exeunt

SCENE III. Another part of the field.

Alarums. Enter CASSIUS and TITINIUS

CASSIUS

O, look, Titinius, look, the villains fly!
Myself have to mine own turn'd enemy:
This ensign here of mine was turning back;
I slew the coward, and did take it from him.

TITINIUS

O Cassius, Brutus gave the word too early;
Who, having some advantage on Octavius,
Took it too eagerly: his soldiers fell to spoil,
Whilst we by Antony are all enclosed.

Enter PINDARUS

PINDARUS

Fly further off, my lord, fly further off;
Mark Antony is in your tents, my lord
Fly, therefore, noble Cassius, fly far off.

CASSIUS

This hill is far enough. Look, look, Titinius;
Are those my tents where I perceive the fire?

TITINIUS

They are, my lord.

CASSIUS

Titinius, if thou lovest me,
Mount thou my horse, and hide thy spurs in him,
Till he have brought thee up to yonder troops,
And here again; that I may rest assured
Whether yond troops are friend or enemy.

TITINIUS

I will be here again, even with a thought.

Exit

CASSIUS

Go, Pindarus, get higher on that hill;
My sight was ever thick; regard Titinius,
And tell me what thou notest about the field.

PINDARUS ascends the hill
This day I breathed first: time is come round,
And where I did begin, there shall I end;
My life is run his compass. Sirrah, what news?

PINDARUS

[Above] O my lord!

CASSIUS

What news?

PINDARUS

[Above] Titinius is enclosed round about
With horsemen, that make to him on the spur;
Yet he spurs on. Now they are almost on him.
Now, Titinius! Now some light. O, he lights too.
He's ta'en.

Shout
And, hark! they shout for joy.

CASSIUS

Come down, behold no more.
O, coward that I am, to live so long,
To see my best friend ta'en before my face!

PINDARUS descends
Come hither, sirrah:
In Parthia did I take thee prisoner;
And then I swore thee, saving of thy life,
That whatsoever I did bid thee do,
Thou shouldst attempt it. Come now, keep thine oath;
Now be a freeman: and with this good sword,
That ran through Caesar's bowels, search this bosom.
Stand not to answer: here, take thou the hilts;
And, when my face is cover'd, as 'tis now,
Guide thou the sword.

PINDARUS stabs him
Caesar, thou art revenged,
Even with the sword that kill'd thee.

Dies

PINDARUS

So, I am free; yet would not so have been,
Durst I have done my will. O Cassius,
Far from this country Pindarus shall run,
Where never Roman shall take note of him.

Exit

Re-enter TITINIUS with MESSALA

MESSALA

It is but change, Titinius; for Octavius
Is overthrown by noble Brutus' power,
As Cassius' legions are by Antony.

TITINIUS

These tidings will well comfort Cassius.

MESSALA

Where did you leave him?

TITINIUS

All disconsolate,
With Pindarus his bondman, on this hill.

MESSALA

Is not that he t hat lies upon the ground?

TITINIUS

He lies not like the living. O my heart!

MESSALA

Is not that he?

TITINIUS

No, this was he, Messala,
But Cassius is no more. O setting sun,
As in thy red rays thou dost sink to-night,
So in his red blood Cassius' day is set;
The sun of Rome is set! Our day is gone;
Clouds, dews, and dangers come; our deeds are done!
Mistrust of my success hath done this deed.

MESSALA

Mistrust of good success hath done this deed.
O hateful error, melancholy's child,
Why dost thou show to the apt thoughts of men
The things that are not? O error, soon conceived,
Thou never comest unto a happy birth,
But kill'st the mother that engender'd thee!

TITINIUS

What, Pindarus! where art thou, Pindarus?

MESSALA

Seek him, Titinius, whilst I go to meet
The noble Brutus, thrusting this report
Into his ears; I may say, thrusting it;
For piercing steel and darts envenomed
Shall be as welcome to the ears of Brutus
As tidings of this sight.

TITINIUS

Hie you, Messala,
And I will seek for Pindarus the while.

Exit MESSALA
Why didst thou send me forth, brave Cassius?
Did I not meet thy friends? and did not they
Put on my brows this wreath of victory,
And bid me give it thee? Didst thou not hear their shouts?
Alas, thou hast misconstrued every thing!
But, hold thee, take this garland on thy brow;
Thy Brutus bid me give it thee, and I
Will do his bidding. Brutus, come apace,
And see how I regarded Caius Cassius.
By your leave, gods:--this is a Roman's part
Come, Cassius' sword, and find Titinius' heart.

Kills himself

Alarum. Re-enter MESSALA, with BRUTUS, CATO, STRATO, VOLUMNIUS, and LUCILIUS

BRUTUS

Where, where, Messala, doth his body lie?

MESSALA

Lo, yonder, and Titinius mourning it.

BRUTUS

Titinius' face is upward.

CATO

He is slain.

BRUTUS

O Julius Caesar, thou art mighty yet!
Thy spirit walks abroad and turns our swords
In our own proper entrails.

Low alarums

CATO

Brave Titinius!
Look, whether he have not crown'd dead Cassius!

BRUTUS

Are yet two Romans living such as these?
The last of all the Romans, fare thee well!
It is impossible that ever Rome
Should breed thy fellow. Friends, I owe more tears
To this dead man than you shall see me pay.
I shall find time, Cassius, I shall find time.
Come, therefore, and to Thasos send his body:
His funerals shall not be in our camp,
Lest it discomfort us. Lucilius, come;
And come, young Cato; let us to the field.
Labeo and Flavius, set our battles on:
'Tis three o'clock; and, Romans, yet ere night
We shall try fortune in a second fight.

Exeunt

SCENE IV. Another part of the field.

Alarum. Enter fighting, Soldiers of both armies; then BRUTUS, CATO, LUCILIUS, and others

BRUTUS

Yet, countrymen, O, yet hold up your heads!

CATO

What bastard doth not? Who will go with me?
I will proclaim my name about the field:
I am the son of Marcus Cato, ho!
A foe to tyrants, and my country's friend;
I am the son of Marcus Cato, ho!

BRUTUS

And I am Brutus, Marcus Brutus, I;
Brutus, my country's friend; know me for Brutus!

Exit

LUCILIUS

O young and noble Cato, art thou down?
Why, now thou diest as bravely as Titinius;
And mayst be honour'd, being Cato's son.

First Soldier

Yield, or thou diest.

LUCILIUS

Only I yield to die:
There is so much that thou wilt kill me straight;

Offering money
Kill Brutus, and be honour'd in his death.

First Soldier

We must not. A noble prisoner!

Second Soldier

Room, ho! Tell Antony, Brutus is ta'en.

First Soldier

I'll tell the news. Here comes the general.

Enter ANTONY
Brutus is ta'en, Brutus is ta'en, my lord.

ANTONY

Where is he?

LUCILIUS

Safe, Antony; Brutus is safe enough:
I dare assure thee that no enemy
Shall ever take alive the noble Brutus:
The gods defend him from so great a shame!
When you do find him, or alive or dead,
He will be found like Brutus, like himself.

ANTONY

This is not Brutus, friend; but, I assure you,
A prize no less in worth: keep this man safe;
Give him all kindness: I had rather have
Such men my friends than enemies. Go on,
And see whether Brutus be alive or dead;
And bring us word unto Octavius' tent
How every thing is chanced.

Exeunt

SCENE V. Another part of the field.

Enter BRUTUS, DARDANIUS, CLITUS, STRATO, and VOLUMNIUS

BRUTUS

Come, poor remains of friends, rest on this rock.

CLITUS

Statilius show'd the torch-light, but, my lord,
He came not back: he is or ta'en or slain.

BRUTUS

Sit thee down, Clitus: slaying is the word;
It is a deed in fashion. Hark thee, Clitus.

Whispers

CLITUS

What, I, my lord? No, not for all the world.

BRUTUS

Peace then! no words.

CLITUS

I'll rather kill myself.

BRUTUS

Hark thee, Dardanius.

Whispers

DARDANIUS

Shall I do such a deed?

CLITUS

O Dardanius!

DARDANIUS

O Clitus!

CLITUS

What ill request did Brutus make to thee?

DARDANIUS

To kill him, Clitus. Look, he meditates.

CLITUS

Now is that noble vessel full of grief,
That it runs over even at his eyes.

BRUTUS

Come hither, good Volumnius; list a word.

VOLUMNIUS

What says my lord?

BRUTUS

Why, this, Volumnius:
The ghost of Caesar hath appear'd to me
Two several times by night; at Sardis once,
And, this last night, here in Philippi fields:
I know my hour is come.

VOLUMNIUS

Not so, my lord.

BRUTUS

Nay, I am sure it is, Volumnius.
Thou seest the world, Volumnius, how it goes;
Our enemies have beat us to the pit:

Low alarums
It is more worthy to leap in ourselves,
Than tarry till they push us. Good Volumnius,
Thou know'st that we two went to school together:
Even for that our love of old, I prithee,
Hold thou my sword-hilts, whilst I run on it.

VOLUMNIUS

That's not an office for a friend, my lord.

Alarum still

CLITUS

Fly, fly, my lord; there is no tarrying here.

BRUTUS

Farewell to you; and you; and you, Volumnius.
Strato, thou hast been all this while asleep;
Farewell to thee too, Strato. Countrymen,
My heart doth joy that yet in all my life
I found no man but he was true to me.
I shall have glory by this losing day
More than Octavius and Mark Antony
By this vile conquest shall attain unto.
So fare you well at once; for Brutus' tongue
Hath almost ended his life's history:
Night hangs upon mine eyes; my bones would rest,
That have but labour'd to attain this hour.

Alarum. Cry within, 'Fly, fly, fly!'

CLITUS

Fly, my lord, fly.

BRUTUS

Hence! I will follow.

Exeunt CLITUS, DARDANIUS, and VOLUMNIUS
I prithee, Strato, stay thou by thy lord:
Thou art a fellow of a good respect;
Thy life hath had some smatch of honour in it:
Hold then my sword, and turn away thy face,
While I do run upon it. Wilt thou, Strato?

STRATO

Give me your hand first. Fare you well, my lord.

BRUTUS

Farewell, good Strato.

Runs on his sword
Caesar, now be still:
I kill'd not thee with half so good a will.

Dies

Alarum. Retreat. Enter OCTAVIUS, ANTONY, MESSALA, LUCILIUS, and the army

OCTAVIUS

What man is that?

MESSALA

My master's man. Strato, where is thy master?

STRATO

Free from the bondage you are in, Messala:
The conquerors can but make a fire of him;
For Brutus only overcame himself,
And no man else hath honour by his death.

LUCILIUS

So Brutus should be found. I thank thee, Brutus,
That thou hast proved Lucilius' saying true.

OCTAVIUS

All that served Brutus, I will entertain them.
Fellow, wilt thou bestow thy time with me?

STRATO

Ay, if Messala will prefer me to you.

OCTAVIUS

Do so, good Messala.

MESSALA

How died my master, Strato?

STRATO

I held the sword, and he did run on it.

MESSALA

Octavius, then take him to follow thee,
That did the latest service to my master.

ANTONY

This was the noblest Roman of them all:
All the conspirators save only he
Did that they did in envy of great Caesar;
He only, in a general honest thought
And common good to all, made one of them.
His life was gentle, and the elements
So mix'd in him that Nature might stand up
And say to all the world 'This was a man!'

OCTAVIUS

According to his virtue let us use him,
With all respect and rites of burial.
Within my tent his bones to-night shall lie,
Most like a soldier, order'd honourably.
So call the field to rest; and let's away,
To part the glories of this happy day.

Exeunt

 

[belamyi]

Phèdre

Tragédie
Jean Racine
1677



PERSONNAGES

THÉSÉE, fils d’Égée, roi d’Athènes.
PHÈDRE, femme de Thésée, fille de Minos et de Pasiphaé.
HIPPOLYTE, fils de Thésée, et d’Antiope, reine des Amazones.
ARICIE, princesse du sang royal d’Athènes.
THÉRAMÈNE, gouverneur d’Hippolyte.
ŒNONE, nourrice et confidente de Phèdre.
ISMÈNE, confidente d’Aricie.
PANOPE, femme de la suite de Phèdre.
Gardes.

La scène est à Trézène, ville du Péloponèse.


ACTE premier

Scène première
Hippolyte, Théramène


HIPPOLYTE

Le dessein en est pris : je pars, cher Théramène,
Et quitte le séjour de l’aimable Trézène.
Dans le doute mortel dont je suis agité,
Je commence à rougir de mon oisiveté.
Depuis plus de six mois éloigné de mon père,
J’ignore le destin d’une tête si chère ;
J’ignore jusqu’aux lieux qui le peuvent cacher.


THÉRAMÈNE

Et dans quels lieux, seigneur, l’allez-vous donc chercher ?
Déjà pour satisfaire à votre juste crainte,
J’ai couru les deux mers que sépare Corinthe ;
J’ai demandé Thésée aux peuples de ces bords
Où l’on voit l’Achéron se perdre chez les morts ;
J’ai visité l’Élide, et, laissant le Ténare,
Passé jusqu’à la mer qui vit tomber Icare :
Sur quel espoir nouveau, dans quels heureux climats
Croyez-vous découvrir la trace de ses pas ?
Qui sait même, qui sait si le roi votre père
Veut que de son absence on sache le mystère ?
Et si, lorsqu’avec vous nous tremblons pour ses jours,
Tranquille, et nous cachant de nouvelles amours,
Ce héros n’attend point qu’une amante abusée...


HIPPOLYTE

Cher Théramène, arrête, et respecte Thésée.
De ses jeunes erreurs désormais revenu,
Par un indigne obstacle il n’est point retenu ;
Et fixant de ses vœux l’inconstance fatale,
Phèdre depuis longtemps ne craint plus de rivale.
Enfin, en le cherchant, je suivrai mon devoir,
Et je fuirai ces lieux, que je n’ose plus voir.


THÉRAMÈNE

Eh ! depuis quand, seigneur, craignez-vous la présence
De ces paisibles lieux si chers à votre enfance,
Et dont je vous ai vu préférer le séjour
Au tumulte pompeux d’Athène et de la cour ?
Quel péril, ou plutôt quel chagrin vous en chasse ?


HIPPOLYTE

Cet heureux temps n’est plus. Tout a changé de face,
Depuis que sur ces bords les dieux ont envoyé
La fille de Minos et de Pasiphaé.


THÉRAMÈNE

J’entends : de vos douleurs la cause m’est connue.
Phèdre ici vous chagrine, et blesse votre vue.
Dangereuse marâtre, à peine elle vous vit,
Que votre exil d’abord signala son crédit.
Mais sa haine, sur vous autrefois attachée,
Ou s’est évanouie, ou s’est bien relâchée.
Et d’ailleurs quels périls vous peut faire courir
Une femme mourante, et qui cherche à mourir ?
Phèdre, atteinte d’un mal qu’elle s’obstine à taire,
Lasse enfin d’elle-même et du jour qui l’éclaire,
Peut-elle contre vous former quelques desseins ?


HIPPOLYTE

Sa vaine inimitié n’est pas ce que je crains.
Hippolyte en partant fuit une autre ennemie ;
Je fuis, je l’avouerai, cette jeune Aricie,
Reste d’un sang fatal conjuré contre nous.


THÉRAMÈNE

Quoi ! vous-même, seigneur, la persécutez-vous ?
Jamais l’aimable sœur des cruels Pallantides
Trempa-t-elle aux complots de ses frères perfides ?
Et devez-vous haïr ses innocents appas ?


HIPPOLYTE

Si je la haïssais, je ne la fuirais pas.


THÉRAMÈNE

Seigneur, m’est-il permis d’expliquer votre fuite ?
Pourriez-vous n’être plus ce superbe Hippolyte
Implacable ennemi des amoureuses lois,
Et d’un joug que Thésée a subi tant de fois ?
Vénus, par votre orgueil si longtemps méprisée,
Voudrait-elle à la fin justifier Thésée ?
Et, vous mettant au rang du reste des mortels,
Vous a-t-elle forcé d’encenser ses autels ?
Aimeriez-vous, seigneur ?


HIPPOLYTE

Ami, qu’oses-tu dire ?
Toi qui connais mon cœur depuis que je respire,
Des sentiments d’un cœur si fier, si dédaigneux,
Peux-tu me demander le désaveu honteux ?
C’est peu qu’avec son lait une mère amazone
M’a fait sucer encor cet orgueil qui t’étonne ;
Dans un âge plus mûr moi-même parvenu,
Je me suis applaudi quand je me suis connu.
Attaché près de moi par un zèle sincère,
Tu me contais alors l’histoire de mon père.
Tu sais combien mon âme, attentive à ta voix,
S’échauffait aux récits de ses nobles exploits,
Quand tu me dépeignais ce héros intrépide
Consolant les mortels de l’absence d’Alcide,
Les monstres étouffés, et les brigands punis,
Procruste, Cercyon, et Sciron, et Sinis,
Et les os dispersés du géant d’Épidaure,
Et la Crête fumant du sang du Minotaure.
Mais, quand tu récitais des faits moins glorieux,
Sa foi partout offerte, et reçue en cent lieux ;
Hélène à ses parents dans Sparte dérobée ;
Salamine témoin des pleurs de Péribée ;
Tant d’autres, dont les noms lui sont même échappés,
Trop crédules esprits que sa flamme a trompés !
Ariane aux rochers contant ses injustices ;
Phèdre enlevée enfin sous de meilleurs auspices ;
Tu sais comme, à regret écoutant ce discours,
Je te pressais souvent d’en abréger le cours.
Heureux si j’avais pu ravir à la mémoire
Cette indigne moitié d’une si belle histoire !
Et moi-même, à mon tour, je me verrais lié !
Et les dieux jusque-là m’auraient humilié !
Dans mes lâches soupirs d’autant plus méprisable,
Qu’un long amas d’honneurs rend Thésée excusable,
Qu’aucuns monstres par moi domptés jusqu’aujourd’hui,
Ne m’ont acquis le droit de faillir comme lui !
Quand même ma fierté pourrait s’être adoucie,
Aurais-je pour vainqueur dû choisir Aricie ?
Ne souviendrait-il plus à mes sens égarés
De l’obstacle éternel qui nous a séparés ?
Mon père la réprouve, et par des lois sévères,
Il défend de donner des neveux à ses frères :
D’une tige coupable il craint un rejeton ;
Il veut avec la sœur ensevelir leur nom ;
Et que, jusqu’au tombeau soumise à sa tutelle,
Jamais les feux d’hymen ne s’allument pour elle.
Dois-je épouser ses droits contre un père irrité ?
Donnerai-je l’exemple à la témérité ?
Et dans un fol amour ma jeunesse embarquée...


THÉRAMÈNE

Ah, seigneur ! si votre heure est une fois marquée,
Le ciel de nos raisons ne sait point s’informer.
Thésée ouvre vos yeux, en voulant les fermer ;
Et sa haine irritant une flamme rebelle,
Prête à son ennemi une grâce nouvelle.
Enfin d’un chaste amour pourquoi vous effrayer ?
S’il a quelque douceur, n’osez-vous l’essayer ?
En croirez-vous toujours un farouche scrupule ?
Craint-on de s’égarer sur les traces d’Hercule ?
Quels courages Vénus n’a-t-elle pas domptés ?
Vous-même, où seriez-vous, vous qui la combattez,
Si toujours Antiope à ses lois opposée
D’une pudique ardeur n’eût brûlé pour Thésée ?
Mais que sert d’affecter un superbe discours ?
Avouez-le, tout change ; et depuis quelques jours,
On vous voit moins souvent, orgueilleux et sauvage,
Tantôt faire voler un char sur le rivage,
Tantôt, savant dans l’art par Neptune inventé,
Rendre docile au frein un coursier indompté ;
Les forêts de nos cris moins souvent retentissent ;
Chargés d’un feu secret, vos yeux s’appesantissent ;
Il n’en faut point douter, vous aimez, vous brûlez ;
Vous périssez d’un mal que vous dissimulez :
La charmante Aricie a-t-elle su vous plaire ?


HIPPOLYTE

Théramène, je pars, et vais chercher mon père.


THÉRAMÈNE

Ne verrez-vous point Phèdre avant que de partir,
Seigneur ?


HIPPOLYTE

C’est mon dessein : tu peux l’en avertir.
Voyons-la, puisque ainsi mon devoir me l’ordonne.
Mais quel nouveau malheur trouble sa chère Œnone ?


Scène 2
Hippolyte, Œnone, Théramène.


ŒNONE

Hélas ! seigneur, quel trouble au mien peut être égal ?
La reine touche presque à son terme fatal.
En vain à l’observer jour et nuit je m’attache ;
Elle meurt dans mes bras d’un mal qu’elle me cache.
Un désordre éternel règne dans son esprit ;
Son chagrin inquiet l’arrache de son lit :
Elle veut voir le jour : et sa douleur profonde
M’ordonne toutefois d’écarter tout le monde...
Elle vient.


HIPPOLYTE

Il suffit : je la laisse en ces lieux,
Et ne lui montre point un visage odieux.

Scène 3
Phèdre, Œnone.


PHÈDRE

N’allons point plus avant, demeurons, chère Œnone.
Je ne me soutiens plus ; ma force m’abandonne :
Mes yeux sont éblouis du jour que je revoi,
Et mes genoux tremblants se dérobent sous moi.
Hélas !

(Elle s’assied.)

ŒNONE

Dieux tout-puissants, que nos pleurs vous apaisent !


PHÈDRE

Que ces vains ornements, que ces voiles me pèsent !
Quelle importune main, en formant tous ces nœuds,
A pris soin sur mon front d’assembler mes cheveux ?
Tout m’afflige, et me nuit, et conspire à me nuire.


ŒNONE

Comme on voit tous ses vœux l’un l’autre se détruire !
Vous-même, condamnant vos injustes desseins,
Tantôt à vous parer vous excitiez nos mains ;
Vous-même, rappelant votre force première,
Vous vouliez vous montrer et revoir la lumière,
Vous la voyez, madame ; et, prête à vous cacher,
Vous haïssez le jour que vous veniez chercher !


PHÈDRE

Noble et brillant auteur d’une triste famille,
Toi dont ma mère osait se vanter d’être fille,
Qui peut-être rougis du trouble où tu me vois,
Soleil, je te viens voir pour la dernière fois !


ŒNONE

Quoi ! vous ne perdrez point cette cruelle envie ?
Vous verrai-je toujours, renonçant à la vie,
Faire de votre mort les funestes apprêts ?


PHÈDRE

Dieux ! que ne suis-je assise à l’ombre des forêts !
Quand pourrai-je, au travers d’une noble poussière,
Suivre de l’œil un char fuyant dans la carrière ?


ŒNONE

Quoi, madame ?


PHÈDRE

Insensée ! où suis-je ? et qu’ai-je dit ?
Où laissé-je égarer mes vœux et mon esprit ?
Je l’ai perdu : les dieux m’en ont ravi l’usage.
Œnone, la rougeur me couvre le visage :
Je te laisse trop voir mes honteuses douleurs ;
Et mes yeux malgré moi se remplissent de pleurs.


ŒNONE

Ah ! s’il vous faut rougir, rougissez d’un silence
Qui de vos maux encore aigrit la violence.
Rebelle à tous nos soins, sourde à tous nos discours,
Voulez-vous, sans pitié, laisser finir vos jours ?
Quelle fureur les borne au milieu de leur course ?
Quel charme ou quel poison en a tari la source ?
Les ombres par trois fois ont obscurci les cieux
Depuis que le sommeil n’est entré dans vos yeux ;
Et le jour a trois fois chassé la nuit obscure
Depuis que votre corps languit sans nourriture.
À quel affreux dessein vous laissez-vous tenter ?
De quel droit sur vous-même osez-vous attenter ?
Vous offensez les dieux auteurs de votre vie ;
Vous trahissez l’époux à qui la foi vous lie ;
Vous trahissez enfin vos enfants malheureux,
Que vous précipitez sous un joug rigoureux.
Songez qu’un même jour leur ravira leur mère
Et rendra l’espérance au fils de l’étrangère,
À ce fier ennemi de vous, de votre sang,
Ce fils qu’une Amazone a porté dans son flanc,
Cet Hippolyte…


PHÈDRE

Ah ! dieux !


ŒNONE

Ce reproche vous touche ?


PHÈDRE

Malheureuse ! quel nom est sorti de ta bouche !


ŒNONE

Eh bien ! votre colère éclate avec raison :
J’aime à vous voir frémir à ce funeste nom.
Vivez donc : que l’amour, le devoir, vous excite.
Vivez ; ne souffrez pas que le fils d’une Scythe
Accablant vos enfants d’un empire odieux,
Commande au plus beau sang de la Grèce et des dieux.
Mais ne différez point ; chaque moment vous tue :
Réparez promptement votre force abattue,
Tandis que de vos jours prêts à se consumer
Le flambeau dure encore et peut se rallumer.


PHÈDRE

J’en ai trop prolongé la coupable durée.


ŒNONE

Quoi ! de quelques remords êtes-vous déchirée ?
Quel crime a pu produire un trouble si pressant ?
Vos mains n’ont point trempé dans le sang innocent ?


PHÈDRE

Grâces au ciel, mes mains ne sont point criminelles.
Plût aux dieux que mon cœur fût innocent comme elles !


ŒNONE

Et quel affreux projet avez-vous enfanté
Dont votre cœur encor doive être épouvanté ?


PHÈDRE

Je t’en ai dit assez : épargne-moi le reste.
Je meurs, pour ne point faire un aveu si funeste.


ŒNONE

Mourez donc, et gardez un silence inhumain ;
Mais pour fermer vos yeux cherchez une autre main.
Quoiqu’il vous reste à peine une faible lumière,
Mon âme chez les morts descendra la première ;
Mille chemins ouverts y conduisent toujours,
Et ma juste douleur choisira les plus courts.
Cruelle ! quand ma foi vous a-t-elle déçue ?
Songez-vous qu’en naissant mes bras vous ont reçue ?
Mon pays, mes enfants, pour vous j’ai tout quitté.
Réserviez-vous ce prix à ma fidélité ?


PHÈDRE

Quel fruit espères-tu de tant de violence ?
Tu frémiras d’horreur si je romps le silence.


ŒNONE

Et que me direz-vous qui ne cède, grands dieux !
À l’horreur de vous voir expirer à mes yeux ?


PHÈDRE

Quand tu sauras mon crime et le sort qui m’accable,
Je n’en mourrai pas moins : j’en mourrai plus coupable.


ŒNONE

Madame, au nom des pleurs que pour vous j’ai versés,
Par vos faibles genoux que je tiens embrassés,
Délivrez mon esprit de ce funeste doute.


PHÈDRE

Tu le veux ? lève-toi.


ŒNONE

Parlez : je vous écoute.


PHÈDRE

Ciel ! que lui vais-je dire ? et par où commencer ?


ŒNONE

Par de vaines frayeurs cessez de m’offenser.


PHÈDRE

Ô haine de Vénus ! Ô fatale colère !
Dans quels égarements l’amour jeta ma mère !


ŒNONE

Oublions-les, madame ; et qu’à tout l’avenir
Un silence éternel cache ce souvenir.


PHÈDRE

Ariane, ma sœur ! de quel amour blessée
Vous mourûtes aux bords où vous fûtes laissée !


ŒNONE

Que faites-vous, madame ? et quel mortel ennui
Contre tout votre sang vous anime aujourd’hui ?


PHÈDRE

Puisque Vénus le veut, de ce sang déplorable
Je péris la dernière et la plus misérable.


ŒNONE

Aimez-vous ?


PHÈDRE

De l’amour j’ai toutes les fureurs.


ŒNONE

Pour qui ?


PHÈDRE

Tu vas ouïr le comble des horreurs…
J’aime… À ce nom fatal, je tremble, je frissonne.
J’aime…


ŒNONE

Qui ?


PHÈDRE

Tu connais ce fils de l’Amazone,
Ce prince si longtemps par moi-même opprimé…


ŒNONE

Hippolyte ? Grands dieux !


PHÈDRE

C’est toi qui l’as nommé !


ŒNONE

Juste ciel ! tout mon sang dans mes veines se glace !
Ô désespoir ! ô crime ! ô déplorable race !
Voyage infortuné ! Rivage malheureux,
Fallait-il approcher de tes bords dangereux !


PHÈDRE

Mon mal vient de plus loin. À peine au fils d’Égée
Sous les lois de l’hymen je m’étais engagée,
Mon repos, mon bonheur semblait être affermi ;
Athènes me montra mon superbe ennemi :
Je le vis, je rougis, je pâlis à sa vue ;
Un trouble s’éleva dans mon âme éperdue ;
Mes yeux ne voyaient plus, je ne pouvais parler ;
Je sentis tout mon corps et transir et brûler :
Je reconnus Vénus et ses feux redoutables,
D’un sang qu’elle poursuit tourments inévitables !
Par des vœux assidus je crus les détourner :
Je lui bâtis un temple, et pris soin de l’orner ;
De victimes moi-même à toute heure entourée,
Je cherchais dans leurs flancs ma raison égarée :
D’un incurable amour remèdes impuissants !
En vain sur les autels ma main brûlait l’encens !
Quand ma bouche implorait le nom de la déesse,
J’adorais Hippolyte ; et, le voyant sans cesse,
Même au pied des autels que je faisais fumer,
J’offrais tout à ce dieu que je n’osais nommer.
Je l’évitais partout. Ô comble de misère !
Mes yeux le retrouvaient dans les traits de son père.
Contre moi-même enfin j’osai me révolter :
J’excitai mon courage à le persécuter.
Pour bannir l’ennemi dont j’étais idolâtre,
J’affectai les chagrins d’une injuste marâtre ;
Je pressai son exil ; et mes cris éternels
L’arrachèrent du sein et des bras paternels.
Je respirais, Œnone ; et, depuis son absence,
Mes jours moins agités coulaient dans l’innocence :
Soumise à mon époux, et cachant mes ennuis,
De son fatal hymen je cultivais les fruits.
Vaines précautions ! Cruelle destinée !
Par mon époux lui-même à Trézène amenée,
J’ai revu l’ennemi que j’avais éloigné :
Ma blessure trop vive aussitôt a saigné.
Ce n’est plus une ardeur dans mes veines cachée :
C’est Vénus tout entière à sa proie attachée.
J’ai conçu pour mon crime une juste terreur ;
J’ai pris la vie en haine, et ma flamme en horreur ;
Je voulais en mourant prendre soin de ma gloire,
Et dérober au jour une flamme si noire :
Je n’ai pu soutenir tes larmes, tes combats :
Je t’ai tout avoué ; je ne m’en repens pas.
Pourvu que, de ma mort respectant les approches,
Tu ne m’affliges plus par d’injustes reproches,
Et que tes vains secours cessent de rappeler
Un reste de chaleur tout prêt à s’exhaler.


Scène 4
Phèdre, Œnone, Panope.


PANOPE

Je voudrais vous cacher une triste nouvelle,
Madame : mais il faut que je vous la révèle.
La mort vous a ravi votre invincible époux ;
Et ce malheur n’est plus ignoré que de vous.


ŒNONE

Panope, que dis-tu ?


PANOPE

Que la reine abusée
En vain demande au ciel le retour de Thésée ;
Et que, par des vaisseaux arrivés dans le port,
Hippolyte son fils vient d’apprendre sa mort.


PHÈDRE

Ciel !


PANOPE

Pour le choix d’un maître Athènes se partage :
Au prince votre fils l’un donne son suffrage,
Madame ; et de l’État, l’autre oubliant les lois
Au fils de l’étrangère ose donner sa voix.
On dit même qu’au trône une brigue insolente
Veut placer Aricie et le sang de Pallante.
J’ai cru de ce péril vous devoir avertir.
Déjà même Hippolyte est tout prêt à partir ;
Et l’on craint, s’il paraît dans ce nouvel orage,
Qu’il n’entraîne après lui tout un peuple volage.


ŒNONE

Panope, c’est assez : la reine qui t’entend
Ne négligera point cet avis important.


Scène 5
Phèdre, Œnone.


ŒNONE

Madame, je cessais de vous presser de vivre ;
Déjà même au tombeau je songeais à vous suivre ;
Pour vous en détourner je n’avais plus de voix :
Mais ce nouveau malheur vous prescrit d’autres lois.
Votre fortune change et prend une autre face :
Le roi n’est plus, madame ; il faut prendre sa place.
Sa mort vous laisse un fils à qui vous vous devez ;
Esclave s’il vous perd, et roi si vous vivez.
Sur qui, dans son malheur, voulez-vous qu’il s’appuie ?
Ses larmes n’auront plus de main qui les essuie ;
Et ses cris innocents, portés jusques aux dieux,
Iront contre sa mère irriter ses aïeux.
Vivez ; vous n’avez plus de reproche à vous faire :
Votre flamme devient une flamme ordinaire ;
Thésée en expirant vient de rompre les nœuds
Qui faisaient tout le crime et l’horreur de vos feux.
Hippolyte pour vous devient moins redoutable ;
Et vous pouvez le voir sans vous rendre coupable.
Peut-être, convaincu de votre aversion,
Il va donner un chef à la sédition :
Détrompez son erreur, fléchissez son courage.
Roi de ces bords heureux, Trézène est son partage ;
Mais il sait que les lois donnent à votre fils
Les superbes remparts que Minerve a bâtis.
Vous avez l’un et l’autre une juste ennemie :
Unissez-vous tous deux pour combattre Aricie.


PHÈDRE

Eh bien ! à tes conseils je me laisse entraîner.
Vivons, si vers la vie on peut me ramener,
Et si l’amour d’un fils, en ce moment funeste,
De mes faibles esprits peut ranimer le reste.

ACTE second

Scène première
Aricie, Ismène.


ARICIE

Hippolyte demande à me voir en ce lieu ?
Hippolyte me cherche, et veut me dire adieu ?
Ismène, dis-tu vrai ? N’es-tu point abusée ?


ISMÈNE

C’est le premier effet de la mort de Thésée.
Préparez-vous, madame, à voir de tous côtés
Voler vers vous les cœurs par Thésée écartés.
Aricie, à la fin, de son sort est maîtresse,
Et bientôt à ses pieds verra toute la Grèce.


ARICIE

Ce n’est donc point, Ismène, un bruit mal affermi ?
Je cesse d’être esclave, et n’ai plus d’ennemi ?


ISMÈNE

Non, madame, les dieux ne vous sont plus contraires ;
Et Thésée a rejoint les mânes de vos frères.


ARICIE

Dit-on quelle aventure a terminé ses jours ?


ISMÈNE

On sème de sa mort d’incroyables discours.
On dit que, ravisseur d’une amante nouvelle,
Les flots ont englouti cet époux infidèle.
On dit même, et ce bruit est partout répandu,
Qu’avec Pirithoüs aux enfers descendu,
Il a vu le Cocyte et les rivages sombres,
Et s’est montré vivant aux infernales ombres ;
Mais qu’il n’a pu sortir de ce triste séjour,
Et repasser les bords qu’on passe sans retour.


ARICIE

Croirai-je qu’un mortel, avant sa dernière heure,
Peut pénétrer des morts la profonde demeure ?
Quel charme l’attirait sur ces bords redoutés ?


ISMÈNE

Thésée est mort, madame, et vous seule en doutez :
Athènes en gémit ; Trézène en est instruite,
Et déjà pour son roi reconnait Hippolyte ;
Phèdre, dans ce palais, tremblante pour son fils,
De ses amis troublés demande les avis.


ARICIE

Et tu crois que, pour moi plus humain que son père,
Hippolyte rendra ma chaîne plus légère ;
Qu’il plaindra mes malheurs ?


ISMÈNE

Madame, je le croi.


ARICIE

L’insensible Hippolyte est-il connu de toi ?
Sur quel frivole espoir penses-tu qu’il me plaigne,
Et respecte en moi seule un sexe qu’il dédaigne ?
Tu vois depuis quel temps il évite nos pas,
Et cherche tous les lieux où nous ne sommes pas.


ISMÈNE

Je sais de ses froideurs tout ce que l’on récite ;
Mais j’ai vu près de vous ce superbe Hippolyte ;
Et même, en le voyant, le bruit de sa fierté
A redoublé pour lui ma curiosité.
Sa présence à ce bruit n’a point paru répondre :
Dès vos premiers regards je l’ai vu se confondre ;
Ses yeux, qui vainement voulaient vous éviter,
Déjà pleins de langueur, ne pouvaient vous quitter.
Le nom d'amant peut-être offense son courage ;
Mais il en a les yeux, s’il n’en a le langage.


ARICIE

Que mon cœur, chère Ismène, écoute avidement
Un discours qui peut-être a peu de fondement !
Ô toi qui me connais, te semblait-il croyable
Que le triste jouet d’un sort impitoyable,
Un cœur toujours nourri d’amertume et de pleurs,
Dût connaître l’amour et ses folles douleurs ?
Reste du sang d’un roi noble fils de la Terre,
Je suis seule échappée aux fureurs de la guerre :
J’ai perdu, dans la fleur de leur jeune saison,
Six frères...Quel espoir d’une illustre maison !
Le fer moissonna tout ; et la terre humectée
But à regret le sang des neveux d’Érechtée.
Tu sais, depuis leur mort, quelle sévère loi
Défend à tous les Grecs de soupirer pour moi :
On craint que de la sœur les flammes téméraires
Ne raniment un jour la cendre de ses frères.
Mais tu sais bien aussi de quel œil dédaigneux
Je regardais ce soin d’un vainqueur soupçonneux :
Tu sais que, de tout temps à l’amour opposée,
Je rendais souvent grâce à l’injuste Thésée,
Dont l’heureuse rigueur secondait mes mépris.
Mes yeux alors, mes yeux n’avaient pas vu son fils.
Non que par les yeux seuls lâchement enchantée,
J’aime en lui sa beauté, sa grâce tant vantée ;
Présents dont la nature a voulu l’honorer,
Qu’il méprise lui-même et qu’il semble ignorer :
J’aime, je prise en lui de plus nobles richesses,
Les vertus de son père, et non point les faiblesses ;
J’aime, je l’avouerai, cet orgueil généreux
Qui jamais n’a fléchi sous le joug amoureux.
Phèdre en vain s’honorait des soupirs de Thésée :
Pour moi, je suis plus fière et fuis la gloire aisée
D’arracher un hommage à mille autres offert,
Et d’entrer dans un cœur de toutes parts ouvert.
Mais de faire fléchir un courage inflexible,
De porter la douleur dans une âme insensible,
D’enchaîner un captif de ses fers étonné,
Contre un joug qui lui plait vainement mutiné ;
C’est là ce que je veux, c’est là ce qui m’irrite.
Hercule à désarmer coûtait moins qu’Hippolyte ;
Et vaincu plus souvent, et plus tôt surmonté,
Préparait moins la gloire aux yeux qui l’ont dompté.
Mais, chère Ismène, hélas ! quelle est mon imprudence !
On ne m’opposera que trop de résistance :
Tu m’entendras peut-être, humble dans mon ennui,
Gémir du même orgueil que j’admire aujourd’hui.
Hippolyte aimerait ! Par quel bonheur extrême
Aurais-je pu fléchir…


ISMÈNE

Vous l’entendrez lui-même :
Il vient à vous.


Scène 2
Hippolyte, Aricie, Ismène.


HIPPOLYTE

Madame, avant que de partir,
J’ai cru de votre sort vous devoir avertir.
Mon père ne vit plus. Ma juste défiance
Présageait les raisons de sa trop longue absence :
La mort seule, bornant ses travaux éclatants,
Pouvait à l’univers le cacher si longtemps.
Les dieux livrent enfin à la Parque homicide
L’ami, le compagnon, le successeur d’Alcide.
Je crois que votre haine, épargnant ses vertus,
Écoute sans regret ces noms qui lui sont dus.
Un espoir adoucit ma tristesse mortelle :
Je puis vous affranchir d’une austère tutelle.
Je révoque des lois dont j’ai plaint la rigueur :
Vous pouvez disposer de vous, de votre cœur ;
Et, dans cette Trézène, aujourd’hui mon partage,
De mon aïeul Pitthée autrefois l’héritage,
Qui m’a, sans balancer, reconnu pour son roi,
Je vous laisse aussi libre, et plus libre que moi.


ARICIE

Modérez des bontés dont l’excès m’embarrasse.
D’un soin si généreux honorer ma disgrâce,
Seigneur, c’est me ranger, plus que vous ne pensez,
Sous ces austères lois dont vous me dispensez.


HIPPOLYTE

Du choix d’un successeur Athènes incertaine,
Parle de vous, me nomme, et le fils de la reine.


ARICIE

De moi, seigneur ?


HIPPOLYTE

Je sais, sans vouloir me flatter,
Qu’une superbe loi semble me rejeter :
La Grèce me reproche une mère étrangère.
Mais si pour concurrent je n’avais que mon frère,
Madame, j’ai sur lui de véritables droits
Que je saurais sauver du caprice des lois.
Un frein plus légitime arrête mon audace :
Je vous cède, ou plutôt je vous rends une place,
Un sceptre que jadis vos aïeux ont reçu
De ce fameux mortel que la terre a conçu.
L’adoption le mit entre les mains d’Égée.
Athènes, par mon père accrue et protégée,
Reconnut avec joie un roi si généreux,
Et laissa dans l’oubli vos frères malheureux.
Athènes dans ses murs maintenant vous rappelle :
Assez elle a gémi d’une longue querelle ;
Assez dans ses sillons votre sang englouti
A fait fumer le champ dont il était sorti.
Trézène m’obéit. Les campagnes de Crête
Offrent au fils de Phèdre une riche retraite.
L’Attique est votre bien. Je pars, et vais, pour vous,
Réunir tous les vœux partagés entre nous.


ARICIE

De tout ce que j’entends, étonnée et confuse,
Je crains presque, je crains qu’un songe ne m’abuse.
Veillé-je ? Puis-je croire un semblable dessein ?
Quel dieu, seigneur, quel dieu l’a mis dans votre sein !
Qu’à bon droit votre gloire en tous lieux est semée !
Et que la vérité passe la renommée !
Vous-même en ma faveur vous voulez vous trahir !
N’était-ce pas assez de ne me point haïr,
Et d’avoir si longtemps pu défendre votre âme
De cette inimitié...


HIPPOLYTE

Moi, vous haïr, madame !
Avec quelques couleurs qu’on ait peint ma fierté,
Croit-on que dans ses flancs un monstre m’ait porté ?
Quelles sauvages mœurs, quelle haine endurcie
Pourrait, en vous voyant, n’être point adoucie ?
Ai-je pu résister au charme décevant...


ARICIE

Quoi ! seigneur…


HIPPOLYTE

Je me suis engagé trop avant.
Je vois que la raison cède à la violence :
Puisque j’ai commencé de rompre le silence,
Madame, il faut poursuivre ; il faut vous informer
D’un secret que mon cœur ne peut plus renfermer.
Vous voyez devant vous un prince déplorable,
D’un téméraire orgueil exemple mémorable.
Moi qui, contre l’amour fièrement révolté,
Aux fers de ses captifs ai longtemps insulté ;
Qui, des faibles mortels déplorant les naufrages,
Pensais toujours du bord contempler les orages ;
Asservi maintenant sous la commune loi,
Par quel trouble me vois-je emporté loin de moi !
Un moment a vaincu mon audace imprudente :
Cette âme si superbe est enfin dépendante.
Depuis près de six mois, honteux, désespéré,
Portant partout le trait dont je suis déchiré,
Contre vous, contre moi, vainement je m’éprouve :
Présente, je vous fuis ; absente, je vous trouve ;
Dans le fond des forêts votre image me suit ;
La lumière du jour, les ombres de la nuit,
Tout retrace à mes yeux les charmes que j’évite ;
Tout vous livre à l’envi le rebelle Hippolyte.
Moi-même, pour tout fruit de mes soins superflus,
Maintenant je me cherche, et ne me trouve plus :
Mon arc, mes javelots, mon char, tout m’importune ;
Je ne me souviens plus des leçons de Neptune ;
Mes seuls gémissements font retentir les bois,
Et mes coursiers oisifs ont oublié ma voix.
Peut-être le récit d’un amour si sauvage
Vous fait, en m’écoutant, rougir de votre ouvrage ?
D’un cœur qui s’offre à vous quel farouche entretien !
Quel étrange captif pour un si beau lien !
Mais l’offrande à vos yeux en doit être plus chère :
Songez que je vous parle une langue étrangère ;
Et ne rejetez pas des vœux mal exprimés,
Qu’Hippolyte sans vous n’aurait jamais formés.


Scène 3
Hippolyte, Aricie, Théramène, Ismène.


THÉRAMÈNE

Seigneur, la reine vient, et je l’ai devancée :
Elle vous cherche.


HIPPOLYTE

Moi ?


THÉRAMÈNE

J’ignore sa pensée ;
Mais on vous est venu demander de sa part :
Phèdre veut vous parler avant votre départ.


HIPPOLYTE

Phèdre ! Que lui dirai-je ? Et que peut-elle attendre...


ARICIE

Seigneur, vous ne pouvez refuser de l’entendre :
Quoique trop convaincu de son inimitié,
Vous devez à ses pleurs quelque ombre de pitié.


HIPPOLYTE

Cependant vous sortez. Et je pars : et j’ignore
Si je n’offense point les charmes que j’adore !
J’ignore si ce cœur que je laisse en vos mains...


ARICIE

Partez, prince, et suivez vos généreux desseins :
Rendez de mon pouvoir Athènes tributaire.
J’accepte tous les dons que vous me voulez faire.
Mais cet empire enfin si grand, si glorieux,
N’est pas de vos présents le plus cher à mes yeux.


Scène 4
Hippolyte, Théramène.


HIPPOLYTE

Ami, tout est-il prêt ? Mais la reine s’avance.
Va, que pour le départ tout s’arme en diligence.
Fais donner le signal, cours, ordonne ; et revien
Me délivrer bientôt d’un fâcheux entretien.


Scène 5
Phèdre, Hippolyte, Œnone.


PHÈDRE, à Œnone, dans le fond du théâtre.

Le voici : vers mon cœur tout mon sang se retire.
J’oublie, en le voyant, ce que je viens lui dire.


ŒNONE

Souvenez-vous d’un fils qui n’espère qu’en vous.


PHÈDRE

On dit qu’un prompt départ vous éloigne de nous,
Seigneur. À vos douleurs je viens joindre mes larmes ;
Je vous viens pour un fils expliquer mes alarmes.
Mon fils n’a plus de père ; et le jour n’est pas loin
Qui de ma mort encor doit le rendre témoin.
Déjà mille ennemis attaquent son enfance :
Vous seul pouvez contre eux embrasser sa défense.
Mais un secret remords agite mes esprits :
Je crains d’avoir fermé votre oreille à ses cris ;
Je tremble que sur lui votre juste colère
Ne poursuive bientôt une odieuse mère.


HIPPOLYTE

Madame, je n’ai point des sentiments si bas.


PHÈDRE

Quand vous me haïriez, je ne m’en plaindrais pas,
Seigneur : vous m’avez vue attachée à vous nuire ;
Dans le fond de mon cœur vous ne pouviez pas lire.
À votre inimitié j’ai pris soin de m’offrir :
Aux bords que j’habitais je n’ai pu vous souffrir ;
En public, en secret, contre vous déclarée,
J’ai voulu par des mers en être séparée ;
J’ai même défendu, par une expresse loi,
Qu’on osât prononcer votre nom devant moi.
Si pourtant à l’offense on mesure la peine,
Si la haine peut seule attirer votre haine,
Jamais femme ne fut plus digne de pitié,
Et moins digne, seigneur, de votre inimitié.


HIPPOLYTE

Des droits de ses enfants une mère jalouse
Pardonne rarement au fils d’une autre épouse ;
Madame, je le sais : les soupçons importuns
Sont d’un second hymen les fruits les plus communs.
Tout autre aurait pour moi pris les mêmes ombrages,
Et j’en aurais peut-être essuyé plus d’outrages.


PHÈDRE

Ah, seigneur ! que le ciel, j’ose ici l’attester
De cette loi commune a voulu m’excepter !
Qu’un soin bien différent me trouble et me dévore !


HIPPOLYTE

Madame, il n’est pas temps de vous troubler encore :
Peut-être votre époux voit encore le jour ;
Le ciel peut à nos pleurs accorder son retour.
Neptune le protège ; et ce dieu tutélaire
Ne sera pas en vain imploré par mon père.


PHÈDRE

On ne voit point deux fois le rivage des morts,
Seigneur : puisque Thésée a vu les sombres bords,
En vain vous espérez qu’un dieu vous le renvoie ;
Et l’avare Achéron ne lache point sa proie.
Que dis-je ? Il n’est point mort, puisqu’il respire en vous.
Toujours devant mes yeux je crois voir mon époux :
Je le vois, je lui parle ; et mon cœur... je m’égare,
Seigneur ; ma folle ardeur malgré moi se déclare.


HIPPOLYTE

Je vois de votre amour l’effet prodigieux :
Tout mort qu’il est, Thésée est présent à vos yeux ;
Toujours de son amour votre âme est embrasée.


PHÈDRE

Oui, prince, je languis, je brûle pour Thésée :
Je l’aime, non point tel que l’ont vu les enfers,
Volage adorateur de mille objets divers,
Qui va du dieu des morts déshonorer la couche ;
Mais fidèle, mais fier, et même un peu farouche,
Charmant, jeune, traînant tous les cœurs après soi,
Tel qu’on dépeint nos dieux, ou tel que je vous voi.
Il avait votre port, vos yeux, votre langage ;
Cette noble pudeur colorait son visage,
Lorsque de notre Crête il traversa les flots,
Digne sujet des vœux des filles de Minos.
Que faisiez-vous alors ? Pourquoi, sans Hippolyte,
Des héros de la Grèce assembla-t-il l’élite ?
Pourquoi, trop jeune encor, ne pûtes-vous alors
Entrer dans le vaisseau qui le mit sur nos bords ?
Par vous aurait péri le monstre de la Crête,
Malgré tous les détours de sa vaste retraite :
Pour en développer l’embarras incertain,
Ma sœur du fil fatal eût armé votre main.
Mais non : dans ce dessein je l’aurais devancée ;
L’amour m’en eût d’abord inspiré la pensée.
C’est moi, prince, c’est moi, dont l’utile secours
Vous eût du labyrinthe enseigné les détours.
Que de soins m’eût coûtés cette tête charmante !
Un fil n’eût point assez rassuré votre amante :
Compagne du péril qu’il vous fallait chercher,
Moi-même devant vous j’aurais voulu marcher ;
Et Phèdre au labyrinthe avec vous descendue
Se serait avec vous retrouvée ou perdue.


HIPPOLYTE

Dieux ! qu’est-ce que j’entends ? Madame, oubliez-vous
Que Thésée est mon père, et qu’il est votre époux ?


PHÈDRE

Et sur quoi jugez-vous que j’en perds la mémoire,
Prince ? Aurais-je perdu tout le soin de ma gloire ?


HIPPOLYTE

Madame, pardonnez : j’avoue, en rougissant,
Que j’accusais à tort un discours innocent.
Ma honte ne peut plus soutenir votre vue ;
Et je vais…


PHÈDRE

Ah, cruel ! tu m’as trop entendue !
Je t’en ai dit assez pour te tirer d’erreur.
Eh bien ! connais donc Phèdre et toute sa fureur :
J’aime ! Ne pense pas qu’au moment que je t’aime,
Innocente à mes yeux, je m’approuve moi-même ;
Ni que du fol amour qui trouble ma raison
Ma lâche complaisance ait nourri le poison ;
Objet infortuné des vengeances célestes,
Je m’abhorre encor plus que tu ne me détestes.
Les dieux m’en sont témoins, ces dieux qui dans mon flanc
Ont allumé le feu fatal à tout mon sang ;
Ces dieux qui se sont fait une gloire cruelle
De séduire le cœur d’une faible mortelle.
Toi-même en ton esprit rappelle le passé :
C’est peu de t’avoir fui, cruel, je t’ai chassé ;
J’ai voulu te paraître odieuse, inhumaine ;
Pour mieux te résister, j’ai recherché ta haine.
De quoi m’ont profité mes inutiles soins ?
Tu me haïssais plus, je ne t’aimais pas moins ;
Tes malheurs te prêtaient encor de nouveaux charmes.
J’ai langui, j’ai séché dans les feux, dans les larmes :
Il suffit de tes yeux pour t’en persuader,
Si tes yeux un moment pouvaient me regarder…
Que dis-je ? cet aveu que je te viens de faire,
Cet aveu si honteux, le crois-tu volontaire ?
Tremblante pour un fils que je n’osais trahir,
Je te venais prier de ne le point haïr :
Faibles projets d’un cœur trop plein de ce qu’il aime !
Hélas ! je ne t’ai pu parler que de toi-même !
Venge-toi, punis-moi d’un odieux amour :
Digne fils du héros qui t’a donné le jour,
Délivre l’univers d’un monstre qui t’irrite.
La veuve de Thésée ose aimer Hippolyte !
Crois-moi, ce monstre affreux ne doit point t’échapper ;
Voilà mon cœur : c’est là que ta main doit frapper.
Impatient déjà d’expier son offense,
Au-devant de ton bras je le sens qui s’avance.
Frappe : ou si tu le crois indigne de tes coups,
Si ta haine m’envie un supplice si doux,
Ou si d’un sang trop vil ta main serait trempée,
Au défaut de ton bras prête-moi ton épée ;
Donne.


ŒNONE

Que faites-vous, madame ! Justes dieux !
Mais on vient : évitez des témoins odieux !
Venez, rentrez ; fuyez une honte certaine.


Scène 6
Hippolyte, Théramène.


THÉRAMÈNE

Est-ce Phèdre qui fuit, ou plutôt qu’on entraîne ?
Pourquoi, seigneur, pourquoi ces marques de douleur ?
Je vous vois sans épée, interdit, sans couleur.


HIPPOLYTE

Théramène, fuyons. Ma surprise est extrême.
Je ne puis sans horreur me regarder moi-même.
Phèdre... Mais non, grands dieux ! qu’en un profond oubli
Cet horrible secret demeure enseveli !


THÉRAMÈNE

Si vous voulez partir, la voile est préparée.
Mais Athènes, seigneur, s’est déjà déclarée ;
Ses chefs ont pris les voix de toutes ses tribus :
Votre frère l’emporte, et Phèdre a le dessus.


HIPPOLYTE

Phèdre ?


THÉRAMÈNE

Un héraut chargé des volontés d’Athènes
De l’État en ses mains vient remettre les rênes.
Son fils est roi, seigneur.


HIPPOLYTE

Dieux, qui la connaissez,
Est-ce donc sa vertu que vous récompensez ?


THÉRAMÈNE

Cependant un bruit sourd veut que le roi respire :
On prétend que Thésée a paru dans l’Épire.
Mais moi, qui l’y cherchai, seigneur, je sais trop bien…

HIPPOLYTE
N’importe ; écoutons tout, et ne négligeons rien.
Examinons ce bruit, remontons à sa source :
S’il ne mérite pas d’interrompre ma course,
Partons ; et quelque prix qu’il en puisse coûter,
Mettons le sceptre aux mains dignes de le porter.

ACTE troisième

Scène première
Phèdre, Œnone


PHÈDRE

Ah ! que l’on porte ailleurs les honneurs qu’on m’envoie :
Importune, peux-tu souhaiter qu’on me voie ?
De quoi viens-tu flatter mon esprit désolé ?
Cache-moi bien plutôt : je n’ai que trop parlé.
Mes fureurs au dehors ont osé se répandre :
J’ai dit ce que jamais on ne devait entendre.
Ciel ! comme il m’écoutait ! Par combien de détours
L’insensible a longtemps éludé mes discours !
Comme il ne respirait qu’une retraite prompte !
Et combien sa rougeur a redoublé ma honte !
Pourquoi détournais-tu mon funeste dessein !
Hélas ! quand son épée allait chercher mon sein,
A-t-il pâli pour moi ? me l’a-t-il arrachée ?
Il suffit que ma main l’ait une fois touchée,
Je l’ai rendue horrible à ses yeux inhumains ;
Et ce fer malheureux profanerait ses mains.


ŒNONE

Ainsi, dans vos malheurs ne songeant qu’à vous plaindre,
Vous nourrissez un feu qu’il vous faudrait éteindre.
Ne vaudrait-il pas mieux, digne sang de Minos,
Dans de plus nobles soins chercher votre repos ;
Contre un ingrat qui plaît recourir à la fuite,
Régner, et de l’État embrasser la conduite ?


PHÈDRE

Moi, régner ! Moi, ranger un État sous ma loi
Quand ma faible raison ne règne plus sur moi !
Lorsque j’ai de mes sens abandonné l’empire !
Quand sous un joug honteux à peine je respire !
Quand je me meurs !


ŒNONE

Fuyez.


PHÈDRE

Je ne le puis quitter.


ŒNONE

Vous l’osâtes bannir, vous n’osez l’éviter ?


PHÈDRE

Il n’est plus temps : il sait mes ardeurs insensées.
De l’austère pudeur les bornes sont passées :
J’ai déclaré ma honte aux yeux de mon vainqueur,
Et l’espoir malgré moi s’est glissé dans mon cœur.
Toi-même, rappelant ma force défaillante,
Et mon âme déjà sur mes lèvres errante,
Par tes conseils flatteurs tu m’as su ranimer :
Tu m’as fait entrevoir que je pouvais l’aimer.


ŒNONE

Hélas ! de vos malheurs innocente ou coupable,
De quoi pour vous sauver n’étais-je point capable ?
Mais si jamais l’offense irrita vos esprits,
Pouvez-vous d’un superbe oublier les mépris ?
Avec quels yeux cruels sa rigueur obstinée
Vous laissait à ses pieds peu s’en faut prosternée !
Que son farouche orgueil le rendait odieux !
Que Phèdre en ce moment n’avait-elle mes yeux !


PHÈDRE

Œnone, il peut quitter cet orgueil qui te blesse ;
Nourri dans les forêts, il en a la rudesse.
Hippolyte, endurci par de sauvages lois,
Entend parler d’amour pour la première fois :
Peut-être sa surprise a causé son silence ;
Et nos plaintes peut-être ont trop de violence.


ŒNONE

Songez qu’une barbare en son sein l’a formé.


PHÈDRE

Quoique Scythe et barbare, elle a pourtant aimé.


ŒNONE

Il a pour tout le sexe une haine fatale.


PHÈDRE

Je ne me verrai point préférer de rivale.
Enfin tous tes conseils ne sont plus de saison :
Sers ma fureur, Œnone, et non point ma raison.
Il oppose à l’amour un cœur inaccessible ;
Cherchons pour l’attaquer quelque endroit plus sensible :
Les charmes d’un empire ont paru le toucher :
Athènes l’attirait, il n’a pu s’en cacher ;
Déjà de ses vaisseaux la pointe était tournée,
Et la voile flottait aux vents abandonnée.
Va trouver de ma part ce jeune ambitieux,
Œnone ; fais briller la couronne à ses yeux :
Qu’il mette sur son front le sacré diadème ;
Je ne veux que l’honneur de l’attacher moi-même.
Cédons-lui ce pouvoir que je ne puis garder.
Il instruira mon fils dans l’art de commander ;
Peut-être il voudra bien lui tenir lieu de père ;
Je mets sous son pouvoir et le fils et la mère.
Pour le fléchir enfin tente tous les moyens :
Tes discours trouveront plus d’accès que les miens ;
Presse, pleure, gémis ; peins-lui Phèdre mourante ;
Ne rougis point de prendre une voix suppliante :
Je t’avouerai de tout ; je n’espère qu’en toi.
Va : j’attends ton retour pour disposer de moi.

Scène 2

PHÈDRE

Ô toi, qui vois la honte où je suis descendue,
Implacable Vénus, suis-je assez confondue !
Tu ne saurais plus loin pousser ta cruauté.
Ton triomphe est parfait ; tous tes traits ont porté.
Cruelle, si tu veux une gloire nouvelle,
Attaque un ennemi qui te soit plus rebelle.
Hippolyte te fuit ; et bravant ton courroux,
Jamais à tes autels n’a fléchi les genoux ;
Ton nom semble offenser ses superbes oreilles :
Déesse, venge-toi ; nos causes sont pareilles.
Qu’il aime... Mais déjà tu reviens sur tes pas
Œnone ! On me déteste ; on ne t’écoute pas !


Scène 3
Phèdre, Œnone



ŒNONE

Il faut d’un vain amour étouffer la pensée,
Madame ; rappelez votre vertu passée :
Le roi, qu’on a cru mort, va paraître à vos yeux ;
Thésée est arrivé, Thésée est en ces lieux.
Le peuple, pour le voir, court et se précipite.
Je sortais par votre ordre, et cherchais Hippolyte,
Lorsque jusques au ciel mille cris élancés...


PHÈDRE

Mon époux est vivant, Œnone ; c’est assez.
J’ai fait l’indigne aveu d’un amour qui l’outrage ;
Il vit : je ne veux pas en savoir davantage.


ŒNONE

Quoi ?


PHÈDRE

Je te l’ai prédit ; mais tu n’as pas voulu :
Sur mes justes remords tes pleurs ont prévalu.
Je mourais ce matin digne d’être pleurée ;
J’ai suivi tes conseils, je meurs déshonorée.


ŒNONE

Vous mourez ?


PHÈDRE

Juste ciel ! qu’ai-je fait aujourd’hui !
Mon époux va paraître, et son fils avec lui !
Je verrai le témoin de ma flamme adultère
Observer de quel front j’ose aborder son père,
Le cœur gros de soupirs qu’il n’a point écoutés,
L’œil humide de pleurs par l’ingrat rebutés !
Penses-tu que, sensible à l’honneur de Thésée,
Il lui cache l’ardeur dont je suis embrasée ?
Laissera-t-il trahir et son père et son roi ?
Pourra-t-il contenir l’horreur qu’il a pour moi ?
Il se tairait en vain : je sais mes perfidies,
Œnone, et ne suis point de ces femmes hardies
Qui, goûtant dans le crime une tranquille paix,
Ont su se faire un front qui ne rougit jamais.
Je connais mes fureurs, je les rappelle toutes :
Il me semble déjà que ces murs, que ces voûtes
Vont prendre la parole, et prêts à m’accuser,
Attendent mon époux pour le désabuser.
Mourons : de tant d’horreurs qu’un trépas me délivre.
Est-ce un malheur si grand que de cesser de vivre ?
La mort aux malheureux ne cause point d’effroi :
Je ne crains que le nom que je laisse après moi.
Pour mes tristes enfants quel affreux héritage !
Le sang de Jupiter doit enfler leur courage ;
Mais quelque juste orgueil qu’inspire un sang si beau,
Le crime d’une mère est un pesant fardeau.
Je tremble qu’un discours, hélas ! trop véritable,
Un jour ne leur reproche une mère coupable.
Je tremble qu’opprimés de ce poids odieux
L’un ni l’autre jamais n’osent lever les yeux.


ŒNONE

Il n’en faut point douter, je les plains l’un et l’autre ;
Jamais crainte ne fut plus juste que la vôtre.
Mais à de tels affronts pourquoi les exposer ?
Pourquoi contre vous-même allez-vous déposer ?
C’en est fait : on dira que Phèdre, trop coupable,
De son époux trahi fuit l’aspect redoutable.
Hippolyte est heureux qu’aux dépens de vos jours
Vous-même en expirant appuyez ses discours.
À votre accusateur que pourrai-je répondre ?
Je serai devant lui trop facile à confondre :
De son triomphe affreux je le verrai jouir,
Et conter votre honte à qui voudra l’ouïr.
Ah ! que plutôt du ciel la flamme me dévore !
Mais, ne me trompez point, vous est-il cher encore ?
De quel œil voyez-vous ce prince audacieux ?


PHÈDRE

Je le vois comme un monstre effroyable à mes yeux.


ŒNONE

Pourquoi donc lui céder une victoire entière ?
Vous le craignez : osez l’accuser la première
Du crime dont il peut vous charger aujourd’hui.
Qui vous démentira ? Tout parle contre lui :
Son épée en vos mains heureusement laissée,
Votre trouble présent, votre douleur passée,
Son père par vos cris dès longtemps prévenu,
Et déjà son exil par vous-même obtenu.


PHÈDRE

Moi, que j’ose opprimer et noircir l’innocence !


ŒNONE

Mon zèle n’a besoin que de votre silence.
Tremblante comme vous, j’en sens quelques remords.
Vous me verriez plus prompte affronter mille morts.
Mais puisque je vous perds sans ce triste remède,
Votre vie est pour moi d’un prix à qui tout cède :
Je parlerai. Thésée, aigri par mes avis,
Bornera sa vengeance à l’exil de son fils :
Un père, en punissant, madame, est toujours père ;
Un supplice léger suffit à sa colère.
Mais, le sang innocent dût-il être versé,
Que ne demande point votre honneur menacé ?
C’est un trésor trop cher pour oser le commettre.
Quelque loi qu’il vous dicte, il faut vous y soumettre,
Madame ; et pour sauver votre honneur combattu,
Il faut immoler tout, et même la vertu.
On vient ; je vois Thésée.


PHÈDRE

Ah ! je vois Hippolyte ;
Dans ses yeux insolents je vois ma perte écrite.
Fais ce que tu voudras, je m’abandonne à toi.
Dans le trouble où je suis, je ne puis rien pour moi.


Scène 4
Thésée, Hippolyte, Phèdre, Œnone, Théramène



THÉSÉE

La fortune à mes vœux cesse d’être opposée,
Madame, et dans vos bras met...


PHÈDRE

Arrêtez, Thésée.
Et ne profanez point des transports si charmants :
Je ne mérite plus ces doux empressements ;
Vous êtes offensé. La fortune jalouse
N’a pas en votre absence épargné votre épouse.
Indigne de vous plaire et de vous approcher,
Je ne dois désormais songer qu’à me cacher.


Scène 5
Thésée, Hippolyte, Théramène



THÉSÉE

Quel est l’étrange accueil qu’on fait à votre père,
Mon fils ?


HIPPOLYTE

Phèdre peut seule expliquer ce mystère.
Mais, si mes vœux ardents vous peuvent émouvoir,
Permettez-moi, seigneur, de ne la plus revoir ;
Souffrez que pour jamais le tremblant Hippolyte
Disparaisse des lieux que votre épouse habite.


THÉSÉE

Vous, mon fils, me quitter ?


HIPPOLYTE

Je ne la cherchais pas ;
C’est vous qui sur ces bords conduisîtes ses pas.
Vous daignâtes, seigneur, aux rives de Trézène
Confier en partant Aricie et la reine :
Je fus même chargé du soin de les garder.
Mais quels soins désormais peuvent me retarder ?
Assez dans les forêts mon oisive jeunesse
Sur de vils ennemis a montré son adresse :
Ne pourrai-je, en fuyant un indigne repos,
D’un sang plus glorieux teindre mes javelots ?
Vous n’aviez pas encore atteint l’âge où je touche,
Déjà plus d’un tyran, plus d’un monstre farouche
Avait de votre bras senti la pesanteur ;
Déjà de l’insolence heureux persécuteur,
Vous aviez des deux mers assuré les rivages ;
Le libre voyageur ne craignait plus d’outrages ;
Hercule, respirant sur le bruit de vos coups,
Déjà de son travail se reposait sur vous.
Et moi, fils inconnu d’un si glorieux père,
Je suis même encor loin des traces de ma mère !
Souffrez que mon courage ose enfin s’occuper :
Souffrez, si quelque monstre a pu vous échapper,
Que j’apporte à vos pieds sa dépouille honorable ;
Ou que d’un beau trépas la mémoire durable,
Éternisant des jours si noblement finis,
Prouve à tout l’univers que j’étais votre fils.


THÉSÉE

Que vois-je ? Quelle horreur dans ces lieux répandue
Fait fuir devant mes yeux ma famille éperdue ?
Si je reviens si craint et si peu désiré,
Ô ciel ! de ma prison pourquoi m’as-tu tiré ?
Je n’avais qu’un ami : son imprudente flamme
Du tyran de l’Épire allait ravir la femme ;
Je servais à regret ses desseins amoureux ;
Mais le sort irrité nous aveuglait tous deux.
Le tyran m’a surpris sans défense et sans armes.
J’ai vu Pirithoüs, triste objet de mes larmes,
Livré par ce barbare à des monstres cruels
Qu’il nourrissait du sang des malheureux mortels.
Moi-même il m’enferma dans des cavernes sombres,
Lieux profonds et voisins de l’empire des ombres.
Les dieux, après six mois, enfin m’ont regardé :
J’ai su tromper les yeux par qui j’étais gardé.
D’un perfide ennemi j’ai purgé la nature ;
À ses monstres lui-même a servi de pâture.
Et lorsque avec transport je pense m’approcher
De tout ce que les dieux m’ont laissé de plus cher ;
Que dis-je ? quand mon âme, à soi-même rendue,
Vient se rassasier d’une si chère vue,
Je n’ai pour tout accueil que des frémissements ;
Tout fuit, tout se refuse à mes embrassements.
Et moi-même éprouvant la terreur que j’inspire,
Je voudrais être encor dans les prisons d’Épire.
Parlez. Phèdre se plaint que je suis outragé :
Qui m’a trahi ? Pourquoi ne suis-je vengé ?
La Grèce, à qui mon bras fut tant de fois utile,
A-t-elle au criminel accordé quelque asile ?
Vous ne répondez point ! Mon fils, mon propre fils
Est-il d’intelligence avec mes ennemis ?
Entrons : c’est trop garder un doute qui m’accable.
Connaissons à la fois le crime et le coupable ;
Que Phèdre explique enfin le trouble où je la voi.


Scène 6
Hippolyte, Théramène



HIPPOLYTE

Où tendait ce discours qui m’a glacé d’effroi ?
Phèdre toujours en proie à sa fureur extrême,
Veut-elle s’accuser et se perdre elle-même ?
Dieux ! que dira le roi ? Quel funeste poison
L’amour a répandu sur toute sa maison !
Moi-même, plein d’un feu que sa haine réprouve,
Quel il m’a vu jadis, et quel il me retrouve !
De noirs pressentiments viennent m’épouvanter.
Mais l’innocence enfin n’a rien à redouter :
Allons : cherchons ailleurs par quelle heureuse adresse
Je pourrai de mon père émouvoir la tendresse,
Et lui dire un amour qu’il peut vouloir troubler,
Mais que tout son pouvoir ne saurait ébranler.

ACTE quatrième

Scène première
Thésée, Œnone



THÉSÉE

Ah ! qu’est-ce que j’entends ? Un traître, un téméraire
Préparait cet outrage à l’honneur de son père !
Avec quelle rigueur, destin, tu me poursuis !
Je ne sais où je vais, je ne sais où je suis.
Ô tendresse ! ô bonté trop mal récompensée !
Projet audacieux ! détestable pensée !
Pour parvenir au but de ses noires amours,
L’insolent de la force empruntait le secours !
J’ai reconnu le fer, instrument de sa rage,
Ce fer dont je l’armai pour un plus noble usage.
Tous les liens du sang n’ont pu le retenir !
Et Phèdre différait à le faire punir !
Le silence de Phèdre épargnait le coupable !


ŒNONE

Phèdre épargnait plutôt un père déplorable :
Honteuse du dessein d’un amant furieux,
Et du feu criminel qu’il a pris dans ses yeux,
Phèdre mourait, seigneur, et sa main meurtrière
Éteignit de ses yeux l’innocente lumière.
J’ai vu lever le bras, j’ai couru la sauver.
Moi seule à votre amour j’ai su la conserver.
Et plaignant à la fois son trouble et vos alarmes,
J’ai servi, malgré moi, d’interprète à ses larmes.


THÉSÉE

Le perfide ! il n’a pu s’empêcher de pâlir :
De crainte, en m’abordant, je l’ai vu tressaillir.
Je me suis étonné de son peu d’allégresse ;
Ses froids embrassements ont glacé ma tendresse.
Mais ce coupable amour dont il est dévoré
Dans Athènes déjà s’était-il déclaré ?


ŒNONE

Seigneur, souvenez-vous des plaintes de la reine :
Un amour criminel causa toute sa haine.


THÉSÉE

Et ce feu dans Trézène a donc recommencé ?


ŒNONE

Je vous ai dit, seigneur, tout ce qui s’est passé.
C’est trop laisser la reine à sa douleur mortelle,
Souffrez que je vous quitte et me range auprès d’elle.


Scène 2
Thésée, Hippolyte



THÉSÉE

Ah ! le voici. Grands dieux ! à ce noble maintien
Quel œil ne serait pas trompé comme le mien ?
Faut-il que sur le front d’un profane adultère
Brille de la vertu le sacré caractère !
Et ne devrait-on pas à des signes certains
Reconnaître le cœur des perfides humains !


HIPPOLYTE

Puis-je vous demander quel funeste nuage,
Seigneur, a pu troubler votre auguste visage ?
N’osez-vous confier ce secret à ma foi ?


THÉSÉE

Perfide, oses-tu bien te montrer devant moi ?
Monstre, qu’a trop longtemps épargné le tonnerre,
Reste impur des brigands dont j’ai purgé la terre,
Après que le transport d’un amour plein d’horreur
Jusqu’au lit de ton père a porté ta fureur,
Tu m’oses présenter une tête ennemie !
Tu parais dans des lieux pleins de ton infamie !
Et ne vas pas chercher, sous un ciel inconnu,
Des pays où mon nom ne soit point parvenu ?
Fuis, traître. Ne viens point braver ici ma haine,
Et tenter un courroux que je retiens à peine :
C’est bien assez pour moi de l’opprobre éternel
D’avoir pu mettre au jour un fils si criminel,
Sans que ta mort encor, honteuse à ma mémoire,
De mes nobles travaux vienne souiller la gloire.
Fuis : et si tu ne veux qu’un châtiment soudain
T’ajoute aux scélérats qu’a punis cette main,
Prends garde que jamais l’astre qui nous éclaire
Ne te voie en ces lieux mettre un pied téméraire.
Fuis, dis-je ; et sans retour précipitant tes pas,
De ton horrible aspect purge tous mes États.
Et toi, Neptune, et toi, si jadis mon courage
D’infâmes assassins nettoya ton rivage,
Souviens-toi que, pour prix de mes efforts heureux,
Tu promis d’exaucer le premier de mes vœux.
Dans les longues rigueurs d’une prison cruelle
Je n’ai point imploré ta puissance immortelle ;
Avare du secours que j’attends de tes soins,
Mes vœux t’ont réservé pour de plus grands besoins :
Je t’implore aujourd’hui. Venge un malheureux père ;
J’abandonne ce traître à toute ta colère ;
Étouffe dans son sang ses désirs effrontés :
Thésée à tes fureurs connaîtra tes bontés.


HIPPOLYTE

D’un amour criminel Phèdre accuse Hippolyte !
Un tel excès d’horreur rend mon âme interdite ;
Tant de coups imprévus m’accablent à la fois,
Qu’ils m’ôtent la parole, et m’étouffent la voix.


THÉSÉE

Traître, tu prétendais qu’en un lâche silence
Phèdre ensevelirait ta brutale insolence :
Il fallait, en fuyant, ne pas abandonner
Le fer qui dans ses mains aide à te condamner ;
Ou plutôt il fallait, comblant ta perfidie,
Lui ravir tout d’un coup la parole et la vie.


HIPPOLYTE

D’un mensonge si noir justement irrité,
Je devrais faire ici parler la vérité,
Seigneur ; mais je supprime un secret qui vous touche.
Approuvez le respect qui me ferme la bouche,
Et sans vouloir vous-même augmenter vos ennuis,
Examinez ma vie, et songez qui je suis.
Quelques crimes toujours précèdent les grands crimes ;
Quiconque a pu franchir les bornes légitimes
Peut violer enfin les droits les plus sacrés :
Ainsi que la vertu, le crime a ses degrés ;
Et jamais on n’a vu la timide innocence
Passer subitement à l’extrême licence.
Un jour seul ne fait point d’un mortel vertueux
Un perfide assassin, un lâche incestueux.
Élevé dans le sein d’une chaste héroïne,
Je n’ai point de son sang démenti l’origine.
Pitthée, estimé sage entre tous les humains,
Daigna m’instruire encore au sortir de ses mains.
Je ne veux point me peindre avec trop d’avantage ;
Mais si quelque vertu m’est tombée en partage,
Seigneur, je crois surtout avoir fait éclater
La haine des forfaits qu’on ose m’imputer.
C’est par là qu’Hippolyte est connu dans la Grèce.
J’ai poussé la vertu jusques à la rudesse :
On sait de mes chagrins l’inflexible rigueur.
Le jour n’est pas plus pur que le fond de mon cœur.
Et l’on veut qu’Hippolyte, épris d’un feu profane...


THÉSÉE

Oui, c’est ce même orgueil, lâche ! qui te condamne.
Je vois de tes froideurs le principe odieux :
Phèdre seule charmait tes impudiques yeux ;
Et pour tout autre objet ton âme indifférente
Dédaignait de brûler d’une flamme innocente.


HIPPOLYTE

Non, mon père, ce cœur, c’est trop vous le celer,
N’a point d’un chaste amour dédaigné de brûler.
Je confesse à vos pieds ma véritable offense :
J’aime, j’aime, il est vrai, malgré votre défense.
Aricie à ses lois tient mes vœux asservis ;
La fille de Pallante a vaincu votre fils :
Je l’adore ; et mon âme, à vos ordres rebelle,
Ne peut ni soupirer, ni brûler que pour elle.


THÉSÉE

Tu l’aimes ! ciel ! Mais non, l’artifice est grossier :
Tu te feins criminel pour te justifier.


HIPPOLYTE

Seigneur, depuis six mois je l’évite et je l’aime ;
Je venais, en tremblant, vous le dire à vous-même.
Eh quoi ! de votre erreur rien ne vous peut tirer !
Par quel affreux serment faut-il vous rassurer ?
Que la terre, le ciel, que toute la nature...


THÉSÉE

Toujours les scélérats ont recours au parjure.
Cesse, cesse, et m’épargne un importun discours,
Si ta fausse vertu n’a point d’autre secours.


HIPPOLYTE

Elle vous paraît fausse et pleine d’artifice :
Phèdre au fond de son cœur me rend plus de justice.


THÉSÉE

Ah, que ton impudence excite mon courroux !


HIPPOLYTE

Quel temps à mon exil, quel lieu prescrivez-vous ?


THÉSÉE

Fusses-tu par delà les colonnes d’Alcide,
Je me croirais encor trop voisin d’un perfide.


HIPPOLYTE

Chargé du crime affreux dont vous me soupçonnez,
Quels amis me plaindront, quand vous m’abandonnez ?


THÉSÉE

Va chercher des amis dont l’estime funeste
Honore l’adultère, applaudisse à l’inceste ;
Des traîtres, des ingrats, sans honneur et sans loi,
Dignes de protéger un méchant tel que toi.


HIPPOLYTE

Vous me parlez toujours d’inceste et d’adultère :
Je me tais. Cependant Phèdre sort d’une mère,
Phèdre est d’un sang, seigneur, vous le savez trop bien,
De toutes ces horreurs plus rempli que le mien.

THÉSÉE
Quoi ! ta rage à mes yeux perd toute retenue ?
Pour la dernière fois, ôte-toi de ma vue ;
Sors, traître : n’attends pas qu’un père furieux
Te fasse avec opprobre arracher de ces lieux.


Scène 3
Thésée, seul.

THÉSÉE

Misérable, tu cours à ta perte infaillible !
Neptune, par le fleuve aux dieux mêmes terrible,
M’a donné sa parole, et va l’exécuter.
Un dieu vengeur te suit, tu ne peux l’éviter.
Je t’aimais ; et je sens que, malgré ton offense,
Mes entrailles pour toi se troublent par avance.
Mais à te condamner tu m’as trop engagé :
Jamais père, en effet, fut-il plus outragé ?
Justes dieux qui voyez la douleur qui m’accable,
Ai-je pu mettre au jour un enfant si coupable !


Scène 4
Phèdre, Thésée



PHÈDRE

Seigneur, je viens à vous, pleine d’un juste effroi ;
Votre voix redoutable a passé jusqu’à moi :
Je crains qu’un prompt effet n’ait suivi la menace.
S’il en est temps encore, épargnez votre race,
Respectez votre sang ; j’ose vous en prier :
Sauvez-moi de l’horreur de l’entendre crier ;
Ne me préparez point la douleur éternelle
De l’avoir fait répandre à la main paternelle.


THÉSÉE

Non, madame, en mon sang ma main n’a point trempé ;
Mais l’ingrat toutefois ne m’est point échappé :
Une immortelle main de sa perte est chargée,
Neptune me la doit ; et vous serez vengée.


PHÈDRE

Neptune vous la doit ! Quoi ! vos vœux irrités...


THÉSÉE

Quoi ! craignez-vous déjà qu’ils ne soient écoutés ?
Joignez-vous bien plutôt à mes vœux légitimes :
Dans toute leur noirceur retracez-moi ses crimes,
Échauffez mes transports trop lents, trop retenus.
Tous ses crimes encor ne vous sont point connus :
Sa fureur contre vous se répand en injures ;
Votre bouche, dit-il, est pleine d’impostures ;
Il soutient qu’Aricie a son cœur, a sa foi,
Qu’il l’aime.


PHÈDRE

Quoi, seigneur !


THÉSÉE

Il l’a dit devant moi :
Mais je sais rejeter un frivole artifice.
Espérons de Neptune une prompte justice :
Je vais moi-même encore au pied de ses autels
Le presser d’accomplir ses serments immortels.


Scène 5
Phèdre


, seule.

Il sort. Quelle nouvelle a frappé mon oreille !
Quel feu mal étouffé dans mon cœur se réveille !
Quel coup de foudre, ô ciel ! et quel funeste avis !
Je volais tout entière au secours de son fils ;
Et m’arrachant des bras d’Œnone épouvantée,
Je cédais au remords dont j’étais tourmentée.
Qui sait même où m’allait porter ce repentir ?
Peut-être à m’accuser j’aurais pu consentir ;
Peut-être, si la voix ne m’eût été coupée,
L’affreuse vérité me serait échappée.
Hippolyte est sensible, et ne sent rien pour moi !
Aricie a son cœur ! Aricie a sa foi !
Ah ! dieux ! Lorsqu’à mes vœux l’ingrat inexorable
S’armait d’un œil si fier, d’un front si redoutable,
Je pensais qu’à l’amour son cœur toujours fermé
Fût contre tout mon sexe également armé :
Une autre cependant a fléchi son audace ;
Devant ses yeux cruels une autre a trouvé grâce.
Peut-être a-t-il un cœur facile à s’attendrir :
Je suis le seul objet qu’il ne saurait souffrir.
Et je me chargerais du soin de le défendre !


Scène 6
Phèdre, Œnone



PHÈDRE

Chère Œnone, sais-tu ce que je viens d’apprendre ?


ŒNONE

Non ; mais je viens tremblante, à ne vous point mentir.
J’ai pâli du dessein qui vous a fait sortir ;
J’ai craint une fureur a vous-même fatale.


PHÈDRE

Œnone, qui l’eût cru ? j’avais une rivale !


ŒNONE

Comment !


PHÈDRE

Hippolyte aime ; et je n’en puis douter.
Ce farouche ennemi qu’on ne pouvait dompter,
Qu’offensait le respect, qu’importunait la plainte,
Ce tigre, que jamais je n’abordai sans crainte,
Soumis, apprivoisé, reconnaît un vainqueur :
Aricie a trouvé le chemin de son cœur.


ŒNONE

Aricie !


PHÈDRE

Ah ! douleur non encore éprouvée !
À quel nouveau tourment je me suis réservée !
Tout ce que j’ai souffert, mes craintes, mes transports,
La fureur de mes feux, l’horreur de mes remords,
Et d’un cruel refus l’insupportable injure,
N’était qu’un faible essai du tourment que j’endure.
Ils s’aiment ! Par quel charme ont-ils trompé mes yeux ?
Comment se sont-ils vus ? depuis quand ? dans quels lieux ?
Tu le savais : pourquoi me laissais-tu séduire ?
De leur furtive ardeur ne pouvais-tu m’instruire ?
Les a-t-on vus souvent se parler, se chercher ?
Dans le fond des forêts allaient-ils se cacher ?
Hélas ! ils se voyaient avec pleine licence :
Le ciel de leurs soupirs approuvait l’innocence ;
Ils suivaient sans remords leur penchant amoureux ;
Tous les jours se levaient clairs et sereins pour eux !
Et moi, triste rebut de la nature entière,
Je me cachais au jour, je fuyais la lumière ;
La mort est le seul dieu que j’osais implorer.
J’attendais le moment où j’allais expirer ;
Me nourrissant de fiel, de larmes abreuvée,
Encor, dans mon malheur de trop près observée,
Je n’osais dans mes pleurs me noyer à loisir.
Je goûtais en tremblant ce funeste plaisir ;
Et sous un front serein déguisant mes alarmes,
Il fallait bien souvent me priver de mes larmes.


ŒNONE

Quel fruit recevront-ils de leurs vaines amours ?
Ils ne se verront plus.


PHÈDRE

Ils s’aimeront toujours !
Au moment que je parle, ah, mortelle pensée !
Ils bravent la fureur d’une amante insensée !
Malgré ce même exil qui va les écarter,
Ils font mille serments de ne se point quitter…
Non, je ne puis souffrir un bonheur qui m’outrage ;
Œnone, prends pitié de ma jalouse rage.
Il faut perdre Aricie ; il faut de mon époux
Contre un sang odieux réveiller le courroux :
Qu’il ne se borne pas à des peines légères !
Le crime de la sœur passe celui des frères.
Dans mes jaloux transports je le veux implorer.
Que fais-je ? où ma raison se va-t-elle égarer ?
Moi jalouse ! et Thésée est celui que j’implore !
Mon époux est vivant, et moi je brûle encore !
Pour qui ? quel est le cœur où prétendent mes vœux ?
Chaque mot sur mon front fait dresser mes cheveux.
Mes crimes désormais ont comblé la mesure :
Je respire à la fois l’inceste et l’imposture ;
Mes homicides mains, promptes à me venger,
Dans le sang innocent brûlent de se plonger.
Misérable ! et je vis ! et je soutiens la vue
De ce sacré Soleil dont je suis descendue !
J’ai pour aïeul le père et le maître des dieux ;
Le ciel, tout l’univers est plein de mes aïeux :
Où me cacher ? Fuyons dans la nuit infernale.
Mais que dis-je ? mon père y tient l’urne fatale ;
Le sort, dit-on, l’a mise en ses sévères mains :
Minos juge aux enfers tous les pâles humains.
Ah ! combien frémira son ombre épouvantée,
Lorsqu’il verra sa fille à ses yeux présentée,
Contrainte d’avouer tant de forfaits divers,
Et des crimes peut-être inconnus aux enfers !
Que diras-tu, mon père, à ce spectacle horrible ?
Je crois voir de ta main tomber l’urne terrible ;
Je crois te voir cherchant un supplice nouveau,
Toi-même de ton sang devenir le bourreau…
Pardonne : un dieu cruel a perdu ta famille ;
Reconnais sa vengeance aux fureurs de ta fille.
Hélas ! du crime affreux dont la honte me suit
Jamais mon triste cœur n’a recueilli le fruit :
Jusqu’au dernier soupir de malheurs poursuivie,
Je rends dans les tourments une pénible vie.


ŒNONE

Eh ! repoussez, madame, une injuste terreur !
Regardez d’un autre œil une excusable erreur.
Vous aimez ; on ne peut vaincre sa destinée :
Par un charme fatal vous fûtes entraînée.
Est-ce donc un prodige inouï parmi nous ?
L’amour n’a-t-il encor triomphé que de vous ?
La faiblesse aux humains n’est que trop naturelle :
Mortelle, subissez le sort d’une mortelle.
Vous vous plaignez d’un joug imposé dès longtemps :
Les dieux mêmes, les dieux de l’Olympe habitants,
Qui d’un bruit si terrible épouvantent les crimes,
Ont brûlé quelquefois de feux illégitimes.


PHÈDRE

Qu’entends-je ! quels conseils ose-t-on me donner ?
Ainsi donc jusqu’au bout tu veux m’empoisonner,
Malheureuse ! voilà comme tu m’as perdue ;
Au jour que je fuyais c’est toi qui m’as rendue.
Tes prières m’ont fait oublier mon devoir ;
J’évitais Hippolyte, et tu me l’as fait voir.
De quoi te chargeais-tu ? pourquoi ta bouche impie
A-t-elle, en l’accusant, osé noircir sa vie ?
Il en mourra peut-être, et d’un père insensé
Le sacrilège vœu peut-être est exaucé.
Je ne t’écoute plus. Va-t’en, monstre exécrable ;
Va, laisse-moi le soin de mon sort déplorable.
Puisse le juste ciel dignement te payer !
Et puisse ton supplice à jamais effrayer
Tous ceux qui, comme toi, par de lâches adresses,
Des princes malheureux nourrissent les faiblesses,
Les poussent au penchant où leur cœur est enclin,
Et leur osent du crime aplanir le chemin !
Détestables flatteurs, présent le plus funeste
Que puisse faire aux rois la colère céleste !


ŒNONE, seule.

Ah dieux ! pour la servir j’ai tout fait, tout quitté ;
Et j’en reçois ce prix ! je l’ai bien mérité.

ACTE cinquième

Scène première
Hippolyte, Aricie



ARICIE

Quoi ! vous pouvez vous taire en ce péril extrême ?
Vous laissez dans l’erreur un père qui vous aime ?
Cruel, si de mes pleurs méprisant le pouvoir,
Vous consentez sans peine à ne me plus revoir,
Partez ; séparez-vous de la triste Aricie ;
Mais du moins en partant assurez votre vie.
Défendez votre honneur d’un reproche honteux,
Et forcez votre père à révoquer ses vœux :
Il en est temps encor. Pourquoi, par quel caprice,
Laissez-vous le champ libre à votre accusatrice ?
Éclaircissez Thésée.


HIPPOLYTE

Eh ! que n’ai-je point dit !
Ai-je dû mettre au jour l’opprobre de son lit ?
Devais-je, en lui faisant un récit trop sincère,
D’une indigne rougeur couvrir le front d’un père ?
Vous seule avez percé ce mystère odieux.
Mon cœur pour s’épancher n’a que vous et les dieux.
Je n’ai pu vous cacher, jugez si je vous aime,
Tout ce que je voulais me cacher à moi-même.
Mais songez sous quel sceau je vous l’ai révélé :
Oubliez, s’il se peut, que je vous ai parlé,
Madame ; et que jamais une bouche si pure
Ne s’ouvre pour conter cette horrible aventure.
Sur l’équité des dieux osons nous confier ;
Ils ont trop d’intérêt à me justifier :
Et Phèdre, tôt ou tard de son crime punie,
N’en saurait éviter la juste ignominie.
C’est l’unique respect que j’exige de vous.
Je permets tout le reste à mon libre courroux :
Sortez de l’esclavage où vous êtes réduite ;
Osez me suivre, osez accompagner ma fuite ;
Arrachez-vous d’un lieu funeste et profané,
Où la vertu respire un air empoisonné ;
Profitez, pour cacher votre prompte retraite,
De la confusion que ma disgrâce y jette.
Je vous puis de la fuite assurer les moyens :
Vous n’avez jusqu’ici de gardes que les miens ;
De puissants défenseurs prendront notre querelle ;
Argos nous tend les bras, et Sparte nous appelle :
À nos amis communs portons nos justes cris ;
Ne souffrons pas que Phèdre, assemblant nos débris,
Du trône paternel nous chasse l’un et l’autre,
Et promette à son fils ma dépouille et la vôtre.
L’occasion est belle, il la faut embrasser...
Quelle peur vous retient ? Vous semblez balancer ?
Votre seul intérêt m’inspire cette audace :
Quand je suis tout de feu, d’où vous vient cette glace ?
Sur les pas d’un banni craignez-vous de marcher ?


ARICIE

Hélas ! qu’un tel exil, seigneur, me serait cher !
Dans quels ravissements, à votre sort liée,
Du reste des mortels je vivrais oubliée !
Mais n’étant point unis par un lien si doux,
Me puis-je avec honneur dérober avec vous ?
Je sais que, sans blesser l’honneur le plus sévère,
Je me puis affranchir des mains de votre père :
Ce n’est point m’arracher du sein de mes parents ;
Et la fuite est permise à qui fuit ses tyrans.
Mais vous m’aimez, seigneur ; et ma gloire alarmée...


HIPPOLYTE

Non, non, j’ai trop de soin de votre renommée.
Un plus noble dessein m’amène devant vous :
Fuyez vos ennemis, et suivez votre époux.
Libres dans nos malheurs, puisque le ciel l’ordonne,
Le don de notre foi ne dépend de personne.
L’hymen n’est point toujours entouré de flambeaux.
Aux portes de Trézène, et parmi ces tombeaux,
Des princes de ma race antiques sépultures,
Est un temple sacré formidable aux parjures.
C’est là que les mortels n’osent jurer en vain :
Le perfide y reçoit un châtiment soudain ;
Et craignant d’y trouver la mort inévitable,
Le mensonge n’a point de frein plus redoutable.
Là, si vous m’en croyez, d’un amour éternel
Nous irons confirmer le serment solennel ;
Nous prendrons à témoin le dieu qu’on y révère :
Nous le prierons tous deux de nous servir de père.
Des dieux les plus sacrés j’attesterai le nom,
Et la chaste Diane, et l’auguste Junon,
Et tous les dieux enfin, témoins de mes tendresses,
Garantiront la foi de mes saintes promesses.


ARICIE

Le roi vient : fuyez, prince et partez promptement.
Pour cacher mon départ je demeure un moment.
Allez ; et laissez-moi quelque fidèle guide,
Qui conduise vers vous ma démarche timide.


Scène 2
Thésée, Aricie, Ismène



THÉSÉE

Dieux ! éclairez mon trouble, et daignez à mes yeux
Montrer la vérité, que je cherche en ces lieux !


ARICIE

Songe à tout, chère Ismène, et sois prête à la fuite.

Scène 3
Thésée, Aricie



THÉSÉE

Vous changez de couleur, et semblez interdite,
Madame : que faisait Hippolyte en ce lieu ?


ARICIE

Seigneur, il me disait un éternel adieu.


THÉSÉE

Vos yeux ont su dompter ce rebelle courage ;
Et ses premiers soupirs sont votre heureux ouvrage.


ARICIE

Seigneur, je ne vous puis nier la vérité :
De votre injuste haine il n’a pas hérité ;
Il ne me traitait point comme une criminelle.


THÉSÉE

J’entends : il vous jurait une amour éternelle.
Ne vous assurez point sur ce cœur inconstant ;
Car à d’autres que vous il en jurait autant.


ARICIE

Lui, seigneur ?


THÉSÉE

Vous deviez le rendre moins volage :
Comment souffriez-vous cet horrible partage ?


ARICIE

Et comment souffrez-vous que d’horribles discours
D’une si belle vie osent noircir le cours ?
Avez-vous de son cœur si peu de connaissance ?
Discernez-vous si mal le crime et l’innocence ?
Faut-il qu’à vos yeux seuls un nuage odieux
Dérobe sa vertu, qui brille à tous les yeux !
Ah ! c’est trop le livrer à des langues perfides.
Cessez : repentez-vous de vos vœux homicides ;
Craignez, seigneur, craignez que le ciel rigoureux
Ne vous haïsse assez pour exaucer vos vœux.
Souvent dans sa colère il reçoit nos victimes :
Ses présents sont souvent la peine de nos crimes.


THÉSÉE

Non, vous voulez en vain couvrir son attentat ;
Votre amour vous aveugle en faveur de l’ingrat.
Mais j’en crois des témoins certains, irréprochables :
J’ai vu, j’ai vu couler des larmes véritables.


ARICIE

Prenez, garde, seigneur : vos invincibles mains
Ont de monstres sans nombre affranchi les humains ;
Mais tout n’est pas détruit, et vous en laissez vivre
Un... Votre fils, seigneur, me défend de poursuivre.
Instruite du respect qu’il veut vous conserver,
Je l’affligerais trop si j’osais achever.
J’imite sa pudeur, et fuis votre présence
Pour n’être pas forcée à rompre le silence.


Scène 4
Thésée, seul.

THÉSÉE

Quelle est donc sa pensée, et que cache un discours
Commencé tant de fois, interrompu toujours ?
Veulent-ils m’éblouir par une feinte vaine ?
Sont-ils d’accord tous deux pour me mettre à la gêne ?
Mais moi-même, malgré ma sévère rigueur,
Quelle plaintive voix crie au fond de mon cœur ?
Une pitié secrète et m’afflige et m’étonne.
Une seconde fois interrogeons Œnone :
Je veux de tout le crime être mieux éclairci.
Gardes, qu’Œnone sorte, et vienne seule ici.


Scène 5
Thésée, Panope



PANOPE

J’ignore le projet que la reine médite,
Seigneur ; mais je crains tout du transport qui l’agite.
Un mortel désespoir sur son visage est peint ;
La pâleur de la mort est déjà sur son teint.
Déjà de sa présence avec honte chassée,
Dans la profonde mer Œnone s’est lancée.
On ne sait point d’où part ce dessein furieux ;
Et les flots pour jamais l’ont ravie à nos yeux.


THÉSÉE

Qu’entends-je ?


PANOPE

Son trépas n’a point calmé la reine ;
Le trouble semble croître en son âme incertaine.
Quelquefois, pour flatter ses secrètes douleurs,
Elle prend ses enfants et les baigne de pleurs ;
Et soudain, renonçant à l’amour maternelle,
Sa main avec horreur les repousse loin d’elle ;
Elle porte au hasard ses pas irrésolus ;
Son œil tout égaré ne nous reconnaît plus ;
Elle a trois fois écrit ; et changeant de pensée,
Trois fois elle a rompu sa lettre commencée.
Daignez la voir, seigneur ; daignez la secourir.


THÉSÉE

Ô ciel ! Œnone est morte, et Phèdre veut mourir !
Qu’on rappelle mon fils, qu’il vienne se défendre ;
Qu’il vienne me parler, je suis prêt de l’entendre.

(seul.)

Ne précipite point tes funestes bienfaits,
Neptune ; j’aime mieux n’être exaucé jamais.
J’ai peut-être trop cru des témoins peu fidèles,
Et j’ai trop tôt vers toi levé mes mains cruelles.
Ah ! de quel désespoir mes vœux seraient suivis !

Scène 6
Thésée, Théramène



THÉSÉE

Théramène, est-ce toi ? Qu’as-tu fait de mon fils ?
Je te l’ai confié dès l’âge le plus tendre.
Mais d’où naissent les pleurs que je te vois répandre ?
Que fait mon fils ?


THÉRAMÈNE

Ô soins tardifs et superflus !
Inutile tendresse ! Hippolyte n’est plus.


THÉSÉE

Dieux !


THÉRAMÈNE

J’ai vu des mortels périr le plus aimable,
Et j’ose dire encor, seigneur, le moins coupable.


THÉSÉE

Mon fils n’est plus ! Eh quoi ! quand je lui tends les bras,
Les dieux impatients ont hâté son trépas !
Quel coup me l’a ravi, quelle foudre soudaine ?


THÉRAMÈNE

À peine nous sortions des portes de Trézène,
Il était sur son char ; ses gardes affligés
Imitaient son silence, autour de lui rangés ;
Il suivait tout pensif le chemin de Mycènes ;
Sa main sur les chevaux laissait flotter les rênes ;
Ses superbes coursiers qu’on voyait autrefois
Pleins d’une ardeur si noble obéir à sa voix,
L’œil morne maintenant, et la tête baissée,
Semblaient se conformer à sa triste pensée.
Un effroyable cri, sorti du fond des flots,
Des airs en ce moment a troublé le repos ;
Et du sein de la terre une voix formidable
Répond en gémissant à ce cri redoutable.
Jusqu’au fond de nos cœurs notre sang s’est glacé ;
Des coursiers attentifs le crin s’est hérissé.
Cependant sur le dos de la plaine liquide,
S’élève à gros bouillons une montagne humide ;
L’onde approche, se brise, et vomit à nos yeux,
Parmi des flots d’écume, un monstre furieux.
Son front large est armé de cornes menaçantes ;
Tout son corps est couvert d’écailles jaunissantes,
Indomptable taureau, dragon impétueux,
Sa croupe se recourbe en replis tortueux ;
Ses longs mugissements font trembler le rivage.
Le ciel avec horreur voit ce monstre sauvage ;
La terre s’en émeut, l’air en est infecté ;
Le flot qui l’apporta recule épouvanté.
Tout fuit ; et sans s’armer d’un courage inutile,
Dans le temple voisin chacun cherche un asile.
Hippolyte lui seul, digne fils d’un héros,
Arrête ses coursiers, saisit ses javelots,
Pousse au monstre, et d’un dard lancé d’une main sûre,
Il lui fait dans le flanc une large blessure.
De rage et de douleur le monstre bondissant
Vient aux pieds des chevaux tomber en mugissant,
Se roule, et leur présente une gueule enflammée
Qui les couvre de feu, de sang et de fumée.
La frayeur les emporte ; et, sourds à cette fois,
Ils ne connaissent plus ni le frein ni la voix ;
En efforts impuissants leur maître se consume ;
Ils rougissent le mors d’une sanglante écume.
On dit qu’on a vu même, en ce désordre affreux,
Un dieu qui d’aiguillons pressait leur flanc poudreux.
À travers les rochers la peur les précipite ;
L’essieu crie et se rompt : l’intrépide Hippolyte
Voit voler en éclats tout son char fracassé ;
Dans les rênes lui-même il tombe embarrassé.
Excusez ma douleur : cette image cruelle
Sera pour moi de pleurs une source éternelle.
J’ai vu, seigneur, j’ai vu votre malheureux fils
Traîné par les chevaux que sa main a nourris.
Il veut les rappeler, et sa voix les effraie ;
Ils courent : tout son corps n’est bientôt qu’une plaie.
De nos cris douloureux la plaine retentit.
Leur fougue impétueuse enfin se ralentit :
Ils s’arrêtent non loin de ces tombeaux antiques
Où des rois ses aïeux sont les froides reliques.
J’y cours en soupirant, et sa garde me suit :
De son généreux sang la trace nous conduit ;
Les rochers en sont teints ; les ronces dégouttantes
Portent de ses cheveux les dépouilles sanglantes.
J’arrive, je l’appelle ; et me tendant la main,
Il ouvre un œil mourant qu’il referme soudain :
« Le ciel, dit-il, m’arrache une innocente vie.
« Prends soin après ma mort de la triste Aricie.
« Cher ami, si mon père un jour désabusé
« Plaint le malheur d’un fils faussement accusé,
« Pour apaiser mon sang et mon ombre plaintive,
« Dis-lui qu’avec douceur il traite sa captive ;
« Qu’il lui rende... » À ce mot, ce héros expiré
N’a laissé dans mes bras qu’un corps défiguré :
Triste objet où des dieux triomphe la colère,
Et que méconnaîtrait l’œil même de son père.


THÉSÉE

Ô mon fils ! cher espoir que je me suis ravi !
Inexorables dieux, qui m’avez trop servi !
À quels mortels regrets ma vie est réservée !


THÉRAMÈNE

La timide Aricie est alors arrivée :
Elle venait, seigneur, fuyant votre courroux,
À la face des dieux l’accepter pour époux.
Elle approche ; elle voit l’herbe rouge et fumante ;
Elle voit (quel objet pour les yeux d’une amante ! )
Hippolyte étendu, sans forme et sans couleur…
Elle veut quelque temps douter de son malheur ;
Et, ne connaissant plus ce héros qu’elle adore,
Elle voit Hippolyte, et le demande encore.
Mais trop sûre à la fin qu’il est devant ses yeux,
Par un triste regard elle accuse les dieux ;
Et froide, gémissante, et presque inanimée,
Aux pieds de son amant elle tombe pâmée.
Ismène est auprès d’elle ; Ismène, tout en pleurs,
La rappelle à la vie, ou plutôt aux douleurs.
Et moi, je suis venu, détestant la lumière,
Vous dire d’un héros la volonté dernière,
Et m’acquitter, seigneur, du malheureux emploi
Dont son cœur expirant s’est reposé sur moi.
Mais j’aperçois venir sa mortelle ennemie.


Scène 7
Thésée, Phèdre, Théramène, Panope, gardes



THÉSÉE

Eh bien ! vous triomphez, et mon fils est sans vie !
Ah ! que j’ai lieu de craindre, et qu’un cruel soupçon,
L’excusant dans mon cœur, m’alarme avec raison !
Mais, madame, il est mort, prenez votre victime ;
Jouissez de sa perte, injuste ou légitime :
Je consens que mes yeux soient toujours abusés.
Je le crois criminel, puisque vous l’accusez.
Son trépas à mes pleurs offre assez de matières
Sans que j’aille chercher d’odieuses lumières,
Qui, ne pouvant le rendre à ma juste douleur,
Peut-être ne feraient qu’accroître mon malheur.
Laissez-moi, loin de vous, et loin de ce rivage,
De mon fils déchiré fuir la sanglante image.
Confus, persécuté d’un mortel souvenir,
De l’univers entier, je voudrais me bannir.
Tout semble s’élever contre mon injustice ;
L’éclat de mon nom même augmente mon supplice :
Moins connu des mortels, je me cacherais mieux.
Je hais jusques aux soins dont m’honorent les dieux ;
Et je m’en vais pleurer leurs faveurs meurtrières,
Sans plus les fatiguer d’inutiles prières.
Quoi qu’ils fissent pour moi, leur funeste bonté
Ne me saurait payer de ce qu’ils m’ont ôté.


PHÈDRE

Non, Thésée, il faut rompre un injuste silence ;
Il faut à votre fils rendre son innocence :
Il n’était point coupable.


THÉSÉE

Ah ! père infortuné !
Et c'est sur votre foi que je l'ai condamné !
Cruelle ! pensez-vous être assez excusée…


PHÈDRE

Les moments me sont chers ; écoutez-moi, Thésée :
C’est moi qui sur ce fils, chaste et respectueux,
Osai jeter un œil profane, incestueux.
Le ciel mit dans mon sein une flamme funeste :
La détestable Œnone a conduit tout le reste.
Elle a craint qu’Hippolyte, instruit de ma fureur,
Ne découvrît un feu qui lui faisait horreur :
La perfide, abusant de ma faiblesse extrême,
S’est hâtée à vos yeux de l’accuser lui-même.
Elle s’en est punie, et fuyant mon courroux,
A cherché dans les flots un supplice trop doux.
Le fer aurait déjà tranché ma destinée ;
Mais je laissais gémir la vertu soupçonnée :
J’ai voulu, devant vous exposant mes remords,
Par un chemin plus lent descendre chez les morts.
J’ai pris, j’ai fait couler dans mes brûlantes veines
Un poison que Médée apporta dans Athènes.
Déjà jusqu’à mon cœur le venin parvenu
Dans ce cœur expirant jette un froid inconnu ;
Déjà je ne vois plus qu’à travers un nuage
Et le ciel et l’époux que ma présence outrage ;
Et la mort à mes yeux dérobant la clarté,
Rend au jour qu'ils souillaient toute sa pureté.


PANOPE

Elle expire, seigneur !


THÉSÉE

D'une action si noire
Que ne peut avec elle expirer la mémoire !
Allons, de mon erreur, hélas ! trop éclaircis,
Mêler nos pleurs au sang de mon malheureux fils !
Allons de ce cher fils embrasser ce qui reste,
Expier la fureur d'un vœu que je déteste :
Rendons-lui les honneurs qu'il a trop mérités ;
Et, pour mieux apaiser ses mânes irrités,
Que, malgré les complots d'une injuste famille,
Son amante aujourd'hui me tienne lieu de fille !

 

[belamyi]

॥ अभिज्ञानशाकुन्तलम् ॥

अथ अभिज्ञानशाकुन्तलम् ।

प्रथमोऽङ्कः ।

या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री
ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।
यां आहुः सर्वबीजप्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः
प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः॥१॥

(नान्द्यन्ते )
सूत्रधारः -- ( नेपथ्याभिमुखमवलोक्य )
आर्ये यदि नेपथ्यविधानमवसि अमितस्तावदागम्यताम् ।
( प्रविश्य )
नटी - आर्यपुत्र इयमस्मि ।
सूत्रधारः -- आर्य अभिरूपभूयिष्ठा परिषदियम् । अद्य खलु
कालिदासग्रथितवस्तुना नवेनाभिज्ञानशकुन्तलाख्येन
नाटकेनोपस्थातव्यमस्माभिः । तत्प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः ।
नटी -- सुविहितप्रयोगतयायार्यस्य न किमपि परिहास्यते ।
सूत्रधारः -- आर्ये कथयामि ते भूतार्थम् ।
आ परितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम् ।
बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः॥२॥

नटी -- आर्य एवमेतत् । अनन्तरकरणीयमार्य आज्ञापयतु ।
सूत्रधारः -- किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः । तदिममेव
तावदचिरप्रवृत्तमुपभोगक्षमं ग्रीष्मसमयमधिकृत्य गीयताम् ।
सम्प्रति हि -
सुभगसलिलावगाहाः पाटलसंसर्गसुरभिवनवाताः ।
प्रच्छायसुलभनिद्रा दिवसाः परिणामरमणीयाः॥३॥

नटी -- तथा ।
( इति गायति )
ईषदीषच्चुम्बितानि भ्रमरैः सुकुमारकेसरशिखानि ।
अवतंसयन्ति दममानाः प्रमदाः शिरीषकुसुमानि॥४॥

सूत्रधारः -- आर्य साधु गीतम् । अहो
रागबद्धचित्तवृत्तिरालिखित इव सर्वतो रङ्गः ।
तदिदानीं कतमत्प्रकरणमाश्रित्यैनमाराधयामः ।
नटी -- नन्वार्यमिश्रैः प्रथममेवाज्ञप्तमभिज्ञानशकुन्तलं
नामापूर्वं नाटकं प्रयोगे अधिक्रियतामिति ।
सूत्रधारः -- आर्ये सम्यगनुबोधितोऽस्मि । अस्मिन्क्षणे विस्मृतं खलु
मया तत् । कुतः ।
तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः ।
एष राजेव दुष्यन्तः सारङ्गेणतिरंहसा॥५॥

( इति निष्क्रान्तौ )
( प्रस्तावना )
( ततः प्रविशति मृगानुसारी सशरचापहस्तो राजा रथेन सूतश्च
)
सूतः -- ( राजानं मृगं चावलोक्य ) आयुष्मन् ।
कृष्णसारे ददश्चक्षुस्त्वयि चाधिज्यकार्मुके ।
मृगानुसारिणं साक्षात्पश्यामीव पिनाकिनम्॥६॥

राजाः -- सूत दूरममुना सारङ्गेण वयमाकृष्टाः । अयं
पुनरिदानीमपि ग्रीवाभङ्गभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्तदृष्टिः
पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम् ।
दर्भैण्रर्धावलीढैः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा
पश्योदग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्याम् प्रयाति॥७॥

( सविस्मयम् )
तदेष कथमनुपतत एव मे प्रयत्नप्रेक्षणीयः संवृत्तः ।
सूतः -- आयुष्मन् उद्घातिनी भूमिरिति मया रश्मिसंयमनाद्रथस्य
मन्दीकृतो वेगः । तेन मृग एष विप्रकृष्टान्तरः संवृत्तः ।
सम्प्रति समदेशवर्तिनस्ते न दुरासदो भविष्यति ।
राजाः -- तेन हि मुच्यन्तामभीषवः ।
सूतः -- यदाज्ञापयत्यायुष्मान् ।
( रथवेगं निरूप्य )
आयुष्मन्पश्य पश्य ।
मुक्तेषु रश्मिषु निरायतपूर्वकाया
निष्कम्पचामरशिखा निभृतोर्ध्वकर्णाः ।
आत्मौद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीया
धावन्त्यमी मृगजवाक्षमयेव रथ्याः॥८॥

राजाः -- सत्यम् । अतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः । तथा
हि ।
यदालोके सूक्ष्मं व्रजति सहसा तद्विपुलतां
यदर्धे विछिन्नं भवति कृतसन्धानमिव तत् ।
प्रकृत्या यद्वक्त्रं तदपि समरेखं नयनयोर्न
मे दूरे किञ्चित्क्षणमपि न पार्श्वे रथज्जवात्॥९॥

सूत पश्यैनं व्यापद्यमानम् ।
( इति शरसन्धानं नाटयति )
( नेपथ्ये )
भो भो राजन् आश्रममृगोऽयं न हन्तव्यो न हन्तव्यः ।
सूतः -- ( आकर्ण्यावलोक्य च )
आयुष्मनस्य खलु ते बाणपातवर्तिनः कृष्टसारस्यान्तरे तपस्विन
उपस्थिताः ।
राजाः -- ( ससम्भ्रमम् )
तेन हि प्रगृह्यन्तां वाजिनः ।
सूतः -- तथा ।
( इति रथं स्थापयति )
(ततः प्रविशत्यात्मनातृतीयो वैखानसः )
वैखानसः -- ( हस्तमुद्यम्य )
राजन् आश्रममृगोऽयं न हन्तव्यो न हन्तव्यः ।
न खलु न खलु बाणः संनिपात्योऽयमस्मिन्मृदुनि
मृगशरीरे पुष्पराशाविवाग्निः ।
क्व बत हरिणकानां जीवितं चातिलोलं क्व च
निशितनिपाता वज्रसाराः शरास्ते॥१०॥

तत्साधुकृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम् ।
आर्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसि॥११॥

राजाः -- एष प्रतिसम्हृतः ।
( इति यथोक्तं करोति )
वैखानसः -- सदृशमेतत् पुरुवंशप्रदीपस्य भवतः ।
जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदं तव ।
पुत्रमेवङ्गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि॥१२॥

इतरौ -- ( बाहू उद्यम्य ) सर्वथा चक्रवर्तिनं पुत्रमाप्नुहि ।
राजाः -- ( सप्रणामम् )
प्रतिगृहीतं ब्राह्मणवचनम् ।
वैखानसः -- राजन् समिदाहरणाय प्रस्थिता वयम् । एष खलु
कण्वस्य कुलपतेरनुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते । न
चेदन्यकार्यातिपातः प्रविश्य प्रतिगृह्यतामातिथेयः सत्कारः । अपि
च ।
रम्यास्तपोधनानां प्रतिहतविघ्नाः क्रियाः समवलोक्य ।
ज्ञास्यसि कियद्भुजो मे रक्षति मौर्वीकिणाङ्क इति॥१३॥

राजाः -- अपि संनिहितोऽत्र कुलपतिः ।
वैखानसः -- इदानीमेव दुहितरं शकुन्तलामतिथिसत्काराय
नियुज्य दैवं अस्याः प्रतिकूलं शमयितुं सोमतीर्थं गतः ।
राजाः -- भवतु । तामेव पश्यामि । सा खलु विदितभक्तिं मां
महर्षेः करिष्यति ।
वैखानसः -- साधयामस्तावत् ।
( इति सशिष्यो निष्क्रान्तः )
राजाः -- सूत चोदयाश्वान् पुण्याश्रमदर्शनेन तावदात्मानं
पुनीमहे ।
सूतः -- यदाज्ञापयत्यायुष्मन् ।
( इति भूयो रथवेगं निरूपयति )
राजाः -- ( समन्तादवलोक्य )
सूत अकथितोऽपि ज्ञायत एव यथायमाश्रमाभोगस्तपोवनस्येति ।
सूतः -- कथमिव ।
राजाः -- किं न पश्यति भवान् । इह हि
नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः
प्रस्निग्धाः क्वचिदिङ्गुदीफलभिदः सूच्यन्त एवोपलाः ।
विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते
मृगास्तोयाधारपथाश्च वल्कलशिखानिष्यन्दरेखाङ्किताः॥१४॥

<कुल्याम्भोभिः पवनचपलैः शाखिनो धौतमूला
<भिन्नो रागः किसलयरुचामाज्यधूमोद्गमेन ।
<एते चार्वागुपवनभुवि च्छिन्नदर्भान्कुरायां
<नष्टांशका हरिणशिशवो मन्दमन्दं चरन्ति ।
सूतः -- सर्वमुपपन्नम् ।
राजाः -- ( स्तोकमन्तरं गत्वा )
तपोवननिवासिनामुपरोधो मा भूत् । एतावत्येव रथं स्थापय
यावदवतरामि ।
सूतः -- धृताः प्रग्रहाः । अवतरत्वायुष्मान् ।
राजाः -- ( अवतीर्य )
सूत विनीतवेषेण प्रवेष्टव्यानि तपोवनानि नाम । इदं
तावद्गृह्यताम् ।
( इति सूतस्याभरणानि धनुश्चोपनीयार्पयति )
सूत यावदाश्रमवासिनः प्रत्यवेक्ष्याहमुपावर्ते
तावदार्द्रपृष्ठाः क्रियन्तां वाजिनः ।
सूतः -- तथा ।
( इति निष्क्रान्तः )
राजाः -- ( परिक्रम्यावलोक्य च )
इदमाश्रमद्वारम् । यावत्प्रविशामि ।
( प्रविश्य । निमित्तं सूचयन् )
शान्तमिदमाश्रमपदं स्फुरति च बाहुः कुतः फलमिहस्य ।
अथवा भवितव्यानां द्वाराणि भवन्ति सर्वत्र॥१५॥

( नेपथ्ये )
इत इतः सख्यौ ।
राजाः -- ( कर्णं दत्त्वा )
अये दक्षिणेन वृक्षवाटिकामालाप इव श्रूयते । यावदत्र गच्छामि ।

( परिक्रम्यावलोक्य च )
अये एतास्तपस्विकन्यकाः स्वप्रमाणानुरूपैः सेचनघटैर्बालपादपेभ्यः
पयो दातुइत एवाभिवर्तन्ते ।
( निपुणं निरूप्य )
अहो मधुरमासां दर्शनम् ।
शुद्धान्तदुर्लभमिदं वपुराश्रमवासिनो यदि जनस्य ।
दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वनलताभिः॥१६॥

यावदिमां छायामाश्रित्य प्रतिपालयामि ।
( इति विलोकयन् स्थितः )
( ततः प्रविश्यति यथोक्तव्यापारा सह सखीभ्यां शकुन्तल )
शकुन्तला -- इत इतः सख्यौ ।
अनसूया -- हला शकुन्तले त्वत्तोऽपि तातकाश्यपस्याश्रमवृक्षकाः
प्रियतरा इति तर्कयामि । येन नवमालिकाकुसुमपेलवापि
त्वमेतेषामालवालपूरणे नियुक्ता ।
शकुन्तला -- न केवलं तातनियोग एव । अस्ति मे सोदरस्नेहोऽप्येतेषु ।
( इति वृक्षसेचनं रूपयति )
राजाः -- कथमियं सा कण्वदुहिता । असाधुदर्शी खलु
तत्रभवान्काश्यपो य इमामाश्रमधर्मे नियुङ्क्ते ।
इदं किलाव्याजमनोहरं वपुस्तपःक्षमं साधयितुं य इच्छति ।
ध्रुवं स नीलोत्पलपत्रधारया शमीलतां छेतुमृषिर्व्यवस्यति॥

१७॥

भवतु । पादपान्तर्हित एव विश्रब्धं तावदेनां पश्यामि ।
( इति तथा करोति )
शकुन्तला -- सखि अनसूये अतिपिनद्धेन वल्कलेन प्रियंवदया
नियन्त्रिताऽस्मि । शिथिलय तावदेतत् ।
अनसूया -- तथा ।
( इति शिथिलयति )
प्रियंवदा -- ( सहासम् )
अत्र पयोधरविस्तारयितृ आत्मनो यौवनं उपालभस्व । मां किं
उपालभसे ।
राजाः -- काममननुरूपमस्य वपुषो वल्कलं न
पुनरलङ्कारश्रियं न पुष्यति । कुतः ।
सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं
मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति ।
इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी
किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम्॥१८॥

शकुन्तला -- ( अग्रतोऽवलोक्य )
एष वातीरितपल्लवाङ्गुलीभिस्त्वरयतीव मां केसरवृक्षकः ।
यावदेनं सम्भावयामि ।
( इति परिक्रामति )
प्रियंवदा -- हला शकुन्तले अत्रैव तावन्मुहूर्तं तिष्ठ
यावत्वयोपगतया लतासनाथ इवायं केसरवृक्षकः प्रतिभाति ।
शकुन्तला -- अतः खलु प्रियंवदासि त्वम् ।
राजाः -- प्रियमपि तथ्यमाह शकुन्तलां प्रियंवदा । अस्याः खलु
अधरः किसलयरागः कोमलविटपानुकारिणौ बाहू ।
कुसुममिव लोभनीयं यौवनमङ्गेषु संनद्धम्॥१९॥

अनसूया -- हला शकुन्तले इयं स्वयम्वरवधूः सहकारस्य त्वया
कृतनामधेया वनज्योत्स्नेति नवमालिका ।
एनां विस्मृताऽसि ।
शकुन्तला -- तदात्मानमपि विस्मरिष्यामि ।
( लतामुपेत्यावलोक्य च )
हला रमणीये खलु काल एतस्य लतापादपमिथुनस्य व्यतिकरः
संवृत्तः । नवकुसुमयौवना वनज्योत्स्ना स्निग्धपल्लवतयोपभोगक्षमः
सहकारः ।
( इति पश्यन्ती तिष्ठति )
प्रियंवदा -- अनसूये जानासि किं शकुन्तला वनज्योत्स्नामतिमात्रं
पश्यतीति ।
अनसूया -- न खलु विभावयामि । कथय ।
प्रियंवदा -- यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन सङ्गता अपि
नामैवमहमप्यात्मनोनुरूपं वरं लभेयेति ।
शकुन्तला -- एष नूनं तवात्मगतो मनोरथः ।
( इति कलशमावर्जयति )
राजाः -- अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसम्भवा स्यात् । अथवा
कृतं सन्देहेन ।
असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा यदार्यमस्यामभिलाषि मे मनः ।
सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरण प्रवृत्तयः॥२०॥

तथापि तत्त्वत एनामुपलस्ये ।
शकुन्तला -- ( ससम्भ्रमम् )
अम्भो । सलिलसेकसम्भ्रमोद्गतो नवमालिकामुज्झित्वा वदनं मे
मधुकरोभिवर्तते ।
( इति भ्रमरबाधां रूपयति )
राजाः -- ( सस्पृहम् )
चलपाङ्गां दृष्टिं स्पृशसि बहुशो वेपथुमतीं
रहस्याख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः ।
करौ व्याधुन्वत्याः पिबसि रतिसर्वस्वमधरम्
वयं तत्त्वान्वेषान्मधुकर हतास्त्वं खलु कृती॥२१॥

शकुन्तला -- न एष धृष्टो विरमति । अन्यतो गमिष्यामि ।
कथमितोऽप्यागच्छति । हला परित्रायेथां मामनेन दुर्विनीतेन
मधुकरेणाभिभूयमानाम् ।
उभे -- ( सस्मितम् ) के आवां परित्रातुम् । दुष्यन्तमाक्रन्द ।
राजरक्षितव्यानि तपोवनानि नाम ।
राजाः -- अवसरोऽयमात्मानं प्रकाशयितुम् । न भेतव्यं न
भेतव्यम् -।
( इत्यर्धोक्ते स्वगतम् )
राजभावस्त्वभिज्ञातो भवेत् । भवतु एवं तावदभिधास्ये ।
शकुन्तला -- ( पदान्तरे स्थित्वा । सदृष्टिक्षेपम् )
कथमितोऽपि मामनुसरति ।
राजाः -- ( सत्वरमुपसृत्य )
आः
कः पौरवे वसुमतीं शासति शासितरि दुर्विनीतानाम्
अयमाचरत्यविनयं मुग्धासु तपस्विकन्यासु॥२२॥

( सर्वा राजानं दृष्टा किञ्चिदिव सम्भ्रान्ताः )
अनसूया -- आर्य न खलु किमप्यत्याहितम् । इयं नौ प्रियसखी
मधुकरेणाभिभूयमाना कातरीभूता ।
( इति शकुन्तलां दर्शयति )
राजाः -- ( शकुन्तलाभिमुखो भूत्वा )
अपि तपो वर्धते ।
( शकुन्तला साध्वसादवचना तिष्ठति )
अनसूया -- इदानीमतिथिविशेषलाभेन । हला शकुन्तले
गच्छोटजम् । फलमिश्रमर्घमुपहर । इदं पादोदकं भविष्यति।
राजाः -- भवतीनां सूनृतयैव गिराकृतमातिथ्यम् ।
प्रियंवदा -- तेन ह्यस्यां प्रछायशीतलायां सप्तपर्णवेदिकायां
मुहूर्तमुपविश्य परिश्रमविनोदं करोत्वार्यः ।
राजाः -- नूनं यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः ।
अनसूया -- हला शकुन्तले उचितं नः पर्युपासनमतिथीनाम् ।
अत्रोपविशामः ।
( इति सर्वा उपविशन्ति )
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
किं नु खल्विमं प्रेक्ष्य तपोवनविरोधिनो विकारस्य गमनीयास्मि
संवृत्ता ।
राजाः -- ( सर्वा विलोक्य )
अहो समवयोरूपरमणीयं भवतीनां सौहार्दम् ।
प्रियंवदा -- ( जनान्तिकम् )
अनसूये को नु खल्वेष चतुरगम्भीराकृतिर्मधुरं
प्रियमालपन्प्रभाववानिव लक्ष्यते ।
अनसूया -- सखि ममाप्यस्ति कौतूहलम् । पृच्छामि तावदेनम् ।
( प्रकाशम् )
आर्यस्य मधुरालापजनितो विश्रम्भो मां मन्त्रयते कतम आर्येण
राजर्षिवंशोऽलङ्क्रियते कतमो वा विरहपर्युत्सुकजनः कुतो देशः
किन्निमित्तं वा सुकुमारतरोऽपि तपोवनगमनपरिश्रमस्यात्मा
पदमुपनीतः ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
हृदय मोत्ताम्य । एषा त्वया चिन्तितान्यनसूया मन्त्रयते ।
राजाः -- ( आत्मगतम् )
कथमिदानीं आत्मानं निवेदयामि कथं वात्मापहारं करोमि । भवतु ।
एवं तावदेनां वक्ष्ये ।
( प्रकाशम् )
भवति यः पौरवेण राज्ञा धर्माधिकारे नियुक्तः
सोहमविघ्नक्रियौपलम्भाय धर्मारण्यमिदं आयातः ।
( शकुन्तला शृङ्गारलज्जां रूपयति )
अनसूया -- ( उभयोराकारं विदित्वा । जनान्तिकम् )
हला शकुन्तले यद्यत्राद्य तातः संनिहितो भवेत् ।
शकुन्तला -- ततः किं भवेत् ।
सख्यौ -- इमं जीवितसर्वस्वेनाप्यतिथिविशेषं कृतार्थं
करिष्यति ।
शकुन्तला -- युवामपेतम् । किमपि हृदये कृत्वा मत्रयेथे । न
युवयोर्वचनं श्रोष्यामि ।
राजाः -- वयमपि तावद्भवत्योः सखीगतं किमपि पृच्छामः ।
सख्यौ -- आर्य अनुग्रह इवेयमभ्यर्थना ।
राजाः -- भगवान्काश्यपः शाश्वते ब्रह्मणि स्थित इति प्रकाशः ।
इयं च वः सखी तदात्मजेति कथमेतत् ।
अनसूया -- शृणोत्वार्यः । अस्ति कोऽपि कौशिक इति गोत्रनामधेयो
महाप्रभावो राजर्षिः ।
राजाः -- अस्ति । श्रूयते ।
अनसूया -- तमावयोः प्रियसख्याः प्रभवमवगच्छ । उज्झितायाः
शरीरसंवर्धनादिभिस्तातकाश्यपोऽस्याः पिता ।
राजाः -- उज्झितशब्देन जनितं मे कौतूहलम् ।
आमूलाच्छ्ह्रोतुमिच्छामि ।
अनसूया -- शृणोत्व् आर्यः । गौतमीतीरे पुरा किल तस्य
राजर्षेरुग्रे तपसि वर्तमानस्य किमपि जातशङ्कैर्देवैर्मेनका
नामाप्सराः प्रेषिता नियमविघ्नकारिणी ।
राजाः -- अस्त्येतदन्यसमाधिभीरुत्वं देवानाम् ।
अनसूया -- ततो वसन्तोदारसमये तस्या उन्मादयितृ रूपं प्रेक्ष्य -
( इत्यर्धोक्ते लज्जया विरमति )
राजाः -- परस्ताज्ज्ञायत एव । सर्वथाप्सरःसम्भवैषा ।
अनसूया -- अथ किम् ।
राजाः -- उपपद्यते ।
मानुषीषु कथं वा स्यादस्य रूपस्य सम्भवः ।
न प्रभातरलं ज्योतिरुदेति वसुधातलात्॥२३॥

( शकुन्तलाऽधोमुखी तिष्ठति )
राजाः -- ( आत्मगतम् )
लब्धावकाशो मे मनोरथः । किं तु सख्या परिहासोदाहृतां
वरप्रार्थनां श्रुत्वा धृतद्वैधीभावकातरं मे मनः ।
प्रियंवदा -- ( सस्मितं शकुन्तलां विलोक्य नायकाभिमुखी भूत्वा )
पुनरपि वक्तुकाम इवार्यः ।
( शकुन्तला सखीमङ्गुल्या तर्जयति )
राजाः -- सम्यगुपलक्षितं भवत्या । अस्ति नः
सच्चरितश्रवणलोभादन्यदपि प्रष्टव्यम् ।
प्रियंवदा -- अलं विचार्य । अनियन्त्रणानुयोगस्तपस्विजनो नाम ।
राजाः -- इति सखीं ते ज्ञातुमिच्छामि ।
वैखानसं किमनया व्रतमाप्रदानाद् -
व्यापाररोधि मदनस्य निषेवितव्यम् ।
अत्यन्तमात्मसदृशेक्षणवल्लभाभिराहो
निवत्स्यति समं हरिणाङ्गनाभि॥२४॥

प्रियंवदा -- आर्य धर्मचरणेऽपि परवशोऽयं जनः । गुरोः
पुनरस्या अनुरूपवरप्रदाने सङ्कल्पः ।
राजाः -- ( आत्मगतम् )
न दुरवापेयं खलु प्रार्थना ।
भव हृदय साभिलाषं सम्प्रति सन्देहनिर्णयो जातः ।
आशङ्कसे यदग्निं तदिदं स्पर्शक्षमं रत्नम्॥२५॥

शकुन्तला -- ( सरोषमिव )
अनसूये गमिष्याम्यहम् ।
अनसूया -- किन्निमित्तम् ।
शकुन्तला -- इमामसम्बद्धप्रलापिनीं प्रियंवदां आर्यायै गौतम्यै
निवेदयिष्यामि ।
अनसूया -- सखि न युक्तमकृतसत्कारमतिथिविशेषं विसृज्य
स्वछन्दतो गमनम् ।
( शकुन्तला न किञ्चिदुक्त्वा प्रस्थितैव )
राजाः -- ( ग्रहीतुमिच्छन्निगृह्यात्मानम् । आत्मगतम् )
अहो चेष्टाप्रतिरूपिका कामिजनमनोवृत्तिः । अहं हि
अनुयास्यन्मुनितनयां सहसा विनयेन वारितप्रसरः ।
स्थानादनुच्चलन्नपि गत्वेव पुनः प्रतिनिवृत्तः॥२६॥

प्रियंवदा -- ( शकुन्तलां निरुध्य )
हला न ते युक्तं गन्तुम् ।
शकुन्तला -- ( सभ्रूभङ्गम् )
किन्निमित्तम् ।
प्रियंवदा -- वृक्षसेचने द्वे धारयसि मे । एहि तावत् । आत्मानं
मोचयित्वा ततो गमिष्यसि ।
( इति बलादेनां निवर्तयति )
राजाः -- भद्रे वृक्षसेचनादेव परिश्रान्तामत्रभवतीं लक्षये ।
तथा ह्यस्याः
स्रस्तांसावतिमात्रलोहिततलौ बाहू घटोत्क्षेपणादद्यपि स्तनवेपथुं
जनयति श्वासः प्रमाणाधिकः ।
बद्धं कर्णशिरीषरोधि वदने धर्माम्भसां जालकं
बन्धे स्रंसिनि चैकहस्तयमिताः पर्याकुला मूर्धजाः॥२७॥

तदहमेनान्नृणां करोमि ।
( इत्यङ्गुलीयं दातुमिच्छति )
( उभे नाममुद्राक्षराण्यनुवाच्य परस्परमवलोकयतः )
राजाः -- अलमस्मानन्यथा सम्भाव्य । राज्ञः परिग्रहोयमिति
राजपुरुष मामवगच्छत ।
प्रियंवदा -- तेन हि नार्हत्यङ्गुलीयकमङ्गुलीवियोगम् । आर्यस्य
वचनेनानृणेदानीमेषा ।
( किञ्चिद्विहस्य )
हला शकुन्तले मोचितास्यनुकम्पिनार्येण । अथवा महाराजेन ।
गच्छेदानीम् ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
यद्यात्मनः प्रभविष्यामि ।
( प्रकाशम् )
का त्वं विस्रष्टव्यस्य रोद्धव्यस्य वा ।
राजाः -- ( शकुन्तलां विलोक्य । आत्मगतम् )
किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान्प्रति स्यात् । अथवा
लब्धावकाशा मे प्रार्थना । कुतः ।
वाचं न मिश्रयति यद्यपि मद्वचोभिः
कर्णं ददात्यभिमुखं मयि भाषमाणे ।
कामं न तिष्ठति मदाननसम्मुखीना
भूयिष्ठमन्यविषया न तु दृष्टिरस्याः॥२८॥

( नेपथ्ये )
भो भोस्तपस्विनः सन्निहितास्तपोवनसत्त्वरक्षायै भवत । प्रत्यासन्नः
किल मृगयाविहारी पार्थिवो दुष्यन्तः ।
तुरगखुरहतस्तथा हि रेणुर्विटपविषक्तजलार्द्रवल्कलेषु ।
पतति परिणतारुणप्रकाशः शलभसमूह इवाश्रमद्रुमेषु॥२९॥

अपि च ।
तीव्राघातप्रतिहततरुस्कन्धलग्नैकदन्तः
पादाकृष्टव्रततिवलयासङ्गसञ्जातपाशः ।
मूर्तो विघ्नस्तपस इव नो भिन्नसारङ्गयूथो
धर्मारण्यं प्रविशति गजः स्यन्दनालोकभीतः॥३०॥

( सर्वाः कर्णं दत्त्वा किञ्चिदिव सम्भ्रान्ताः )
राजाः -- ( आत्मगतम् )
अहो धिक् पौरा अस्मदन्वेषिणस्तपोवनुपरुन्धन्ति । भवतु ।
प्रतिगमिष्यामस्तावत् ।
सख्यौ -- आर्य अनेनारण्यकवृत्तान्तेन पर्याकुलाः स्मः । अनुजानीहि
न उटजगमनाय ।
राजाः -- ( ससम्भ्रमम् )
गच्छन्तु भवत्यः । वयमप्याश्रमपीडा यथा न भवति तथा
प्रयतिष्यामहे ।
( सर्वे उत्तिष्ठन्ति )
सख्यौ -- आर्य असम्भावितातिथिसत्कारं भूयोऽपि प्रेक्षणनिमित्तं
लज्जामहे आर्यं विज्ञापयितुम् ।
राजाः -- मा मैवम् । दर्शनेनैव भवतीनां पुरस्कृतोऽस्मि ।
शकुन्तला -- अनसूये अभिनवकुशसूच्या परिक्षतं मे चरणं
कुरबकशाखापरिलग्नं च वल्कलम् । तावत्परिपालयत मां
यावदेतन्मोचयामि ।
( शकुन्तला राजानमवलोकयन्ती सव्याजं विलम्ब्य सह सखीभ्यां
निष्क्रान्ता )
राजाः -- मन्दौत्सुक्योऽस्मि नगरगमनं प्रति ।
यावदनुयात्रिकान्समेत्य नातिदूरे तपोवनस्य निवेशयेयम् । न खलु
शक्नोमि शकुन्तलाव्यापारादात्मानं निवर्तयितुम् । मम हि
गच्छति पुरः शरीरं धावति पश्चादसंस्तुतं चेतः ।
चीनांशुकमिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य॥३१॥

( इति निष्क्रान्ताः सर्वे )

( इति प्रथमोऽङ्कः । )

द्वितीयोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशति विषण्णो विदूषकः )
विदूषकः -- ( निःश्वस्य )
भो दिष्टम् । एतस्य मृगयाशीलस्य राज्ञो वयस्यभावेन निर्विण्णोऽस्मि
। अयम् मृगोऽयं वहारोऽयं शार्दूल इति मध्याह्नेऽपि
ग्रीष्मविरलपादपछायासु वनराजिष्वाहिण्डयते अटवीतोऽटवी ।
पत्रसङ्करकषायाणि कदुष्णानि गिरिनदीजलानि पीयन्ते । अनियतवेलं
शूल्यमांसभूयिष्ठ आहारो भुज्यते । तुरगानुधावनकण्डितसन्धे
रात्रावपि निकामं शयितव्यं नास्ति । ततो महत्येव प्रत्यूषे
दास्याःपुत्रैः शकुनिलुब्धकैर्वनग्रहणकोलाहलेन प्रतिबोधितोऽस्मि ।
इयतेदानीमपि पीडा न निष्क्रामति । ततो गण्डस्योपरि पिण्डकः
संवृत्तः । ह्यः किलास्मास्ववहीनेषु तत्र भवतो
मृगानुसारेणाश्रमपदं प्रविष्टस्य तापसकन्यका शकुन्तला
ममाधन्यतया दर्शिता । साम्प्रतं नगरगमनाय मनः कथमपि न
करोति । अद्यापि तस्य तामेव चिन्तयतोऽक्ष्णोः प्रभातमासीत् । का गतिः
। यावत्तं कृताचारपरिक्रमं पश्यामि ।
( इति परिक्रम्यावलोक्य च )
एष बाणासनहस्ताभिर्यवनीभिर्वनपुष्पमालाधारिणीभिः परिवृत
इत एवागछति प्रियवयस्यः । भवतु । अन्गभन्गविकल इव भूत्वा
स्थास्यामि । यद्येवमपि नाम विश्रमं लभेय ।
( इति दण्डकाष्ठमवलम्ब्य स्थितः )
( ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टपरिवारो राजा )
राजाः --
कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि ।
अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते॥१॥

( स्मितं कृत्वा )
एवमात्माभिप्रायसम्भावितेष्टजनचित्तवृत्तिः प्रार्थयिता विडम्ब्यते
।
स्निग्धं वीक्षितमन्यतोऽपि नयने यत्प्रेरयन्त्या तया
यातं यच्च नितम्बयोर्गुरुतया मन्दं विलासादिव ।
मा गा इत्युपरुद्धया यदपि सा सासूयमुक्ता सखी
सर्वं तत्किल मत्परायणमहो कामी स्वतां पश्यति॥२॥

विदूषकः -- ( तथास्थित एव )
भो वयस्य न मे हस्तपादं प्रसरति तद्वाङ्मात्रेण जापयिष्यामि ।
जयतु जयतु भवान् ।
राजाः -- कुतोऽयं गात्रोपघातः ।
विदुषकः -- कुतः किल स्वयमक्ष्याकुलीकृत्याश्रुकारणं पृच्छसि
।
राजाः -- न खल्वावगच्छामि ।
विदुषकः -- भो वयस्य यद्वेतसः कुब्जलीलां विडम्बयति तत्किमात्मनः
प्रभावेण ननु नदीवेगस्य ।
राजाः -- नदीवेगस्तत्र कारणम् ।
विदुषकः -- ममापि भवान् ।
राजाः -- कथमिव ।
विदुषकः -- एवं राजकार्याण्युज्झित्वैतादृश आकुलप्रदेशे
वनचरवृत्तिना त्वया भवितव्यम् । यत्सत्यं प्रत्यहं
श्वापदसमुत्सारणैः संक्षोभितसन्धिबन्धानां मम
गात्राणामनीशोऽस्मि संवृत्तः । तत्प्रसीद मे । एकाहमपि
तावद्विश्रम्यताम् ।
राजाः -- ( स्वगतम् )
अयं चैवमाह । ममापि काश्यपसुतामनुस्मृत्य मृगयाविक्लवं चेतः ।
कुतः ।
न नमयितुमधिज्यमस्मि शक्तो धनुरिदमाहितसायकं मृगेषु ।
सहवसतिमुपेत्य यैः प्रियायाः कृत इव मुग्धविलोकितोपदेशः॥३॥

विदुषकः -- ( राज्ञो मुखं विलोक्य )
अत्रभवान्किमपि हृदये कृत्वा मन्त्रयते । अरण्ये मया रुदितमासीत् ।

राजाः -- ( सस्मितम् )
किमन्यत् । अनतिक्रमणीयं मे सुहृद्वाक्यमिति स्थितोऽस्मि ।
विदुषकः -- चिरं जीव ।
( इति गन्तुमिछति )
राजाः -- वयस्य तिष्ठ । सावशेषं मे वचः ।
विदुषकः -- आज्ञापयतु भवान् ।
राजाः -- विश्रान्तेन भवता ममाप्येकस्मिन्ननायासे कर्मणि सहायेन
भवितव्यम् ।
विदुषकः -- किं मोदकखादिकायाम् । तेन ह्ययं सुगृहीतः क्षणः ।
राजाः -- यत्र वक्ष्यामि । कः कोऽत्र भोः ।
( प्रविश्य )
दौवारिकः -- ( प्रणम्य )
आज्ञापयतु भर्त्ता ।
राजाः -- रैवतक सेनापतिस्तावदाहूयताम् ।
दौवारिकः -- तथा ।
( इति निष्क्रम्य सेनापतिना सह पुनः प्रविश्य )
एष आज्ञावचनोत्कण्ठो भर्तेतोदत्तदृष्टिरेव तिष्ठति ।
उपसर्पत्वार्यः ।
सेनापति -- ( राजानमवलोक्य )
दृष्टदोषापि स्वामिनि मृगया केवलं गुण एव संवृत्ता । तथा हि
देवः
अनवरतधनुर्ज्यास्फालनक्रूरपूर्व
रविकिरणसहिष्णु स्वेदलेशैरभिन्नम् ।
अपचितमपि गात्रं व्यायतत्वादलक्ष्यं
गिरिचर इव नागः प्राणसारं बिभर्ति॥४॥

( उपेत्य )
जयतु जयतु स्वामी । गृहीतश्वापदमरण्यम् । किमन्यत्रावस्थीयते ।

राजाः -- मन्दोत्साहः कृतोऽस्मि मृगयापवादिना माधव्येन ।
सेनापति -- ( जनान्तिकम् )
सखे स्थिरप्रतिबन्धो भव । अहं
तावत्स्वामिनश्चित्तवृत्तिमनुवर्तिष्ये ।
( प्रकाशम् )
प्रलपत्वेष वैधेयः । ननु प्रभुरेव निदर्शनम् ।
मेदश्छेदकृशोदरं लघु भवत्युत्थानयोग्यं वपुः
सत्त्वानामपि लक्ष्यते विकृतिमच्चित्तं भयक्रोधयोः ।
उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्ये चले
मिथ्यैव व्यसनं वदन्ति मृगयामीदृग्विनोदः कुतः॥५॥

विदुषकः -- अपेहि रे उत्साहहेतुक । अत्रभवान्प्रकृतिमापन्नः । त्वं
तावदटवीतोऽटवीमाहिण्डमानो नरनासिकालोलुपस्य जीर्णर्क्षिस्य कस्यापि
मुखे पतिष्यसि ।
राजाः -- भद्र सेनापते आश्रमसंनिकृष्टे स्थिताः स्मः । अतस्ते
वचो नाभिनन्दामि । अद्य तावत् ।
गाहन्तां महिषा निपानसलिलं शृङ्गैर्मुहुस्ताडितम्
छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्यतु ।
विश्रब्धं क्रियतां वराहततिभिर्मुस्ताक्षतिः पल्वले
विश्रामं लभतामिदं च शिथितलज्याबन्धमस्मद्धनुः॥६॥

सेनापति -- यत्प्रभविष्णवे रोचते ।
राजाः -- तेन हि निवर्तय पूर्वगतान्वनग्राहिणः । यथा न मे
सैनिकास्तपोवनमुपरुन्धन्ति तथा निषेद्धव्याः । पश्य ।
शमप्रधानेषु तपोधनेषु गूढं हि दाहात्मकमस्ति तेजः ।
स्पर्शानुकूला इव सूर्यकान्तास्तदन्यतेजोऽभिभवाद्वमन्ति॥७॥

सेनापति -- यदाज्ञापयति स्वामी ।
विदुषकः -- ध्वंसतां ते उत्साहवृत्तान्तः ।
( निष्क्रान्तः सेनापतिः )
राजाः -- ( परिजनं विलोक्य )
अपनयन्तु भवत्यो मृगयावेशम् । रैवतक त्वमपि स्वं नियोगमशून्यं
कुरु ।
परिजन -- यद्देव आज्ञापयति ।
( इति निष्क्रान्तः )
विदुषकः -- कृतं भवता निर्मक्षिकम् ।
साम्प्रतमेतस्मिन्पादपछायाविरचितवितानसनाथे शिलातले निषीदतु
भवान्यावदहमपि सुखासीनो भवामि ।
राजाः -- गच्छाग्रतः ।
विदुषकः -- एतु भवान् ।
( इत्युभौ परिक्रम्यौपविष्टौ )
राजाः -- माधव्य अनवाप्तचक्षुःफलोऽसि । येन त्वया दर्शनीयं न
दृष्टम् ।
विदुषकः -- ननु भवानग्रतो मे वर्तते ।
राजाः -- सर्वः कान्तमात्मीयं पश्यति । अहं तु तां
एवाश्रमललामभूतां शकुन्तलामधिकृत्य ब्रवीमि ।
विदुषकः -- ( स्वगतम् ) भवतु । अस्यावसरं न दास्ये ।
( प्रकाशम् )
भो वयस्य ते तापसकन्यकाभ्यर्थनीया दृश्यते ।
राजाः -- सखे न परिहार्ये वस्तुनि पौरवाणां मनः प्रवर्तते ।
सुरयुवतिसम्भवं किल मुनेरपत्यं तदुज्झिताधिगतम् ।
अर्कस्योपरि शिथिलं च्युतमिव नवमालिकाकुसुमम्॥८॥

विदुषकः -- ( विहस्य )
यथा कस्यापि पिण्डखर्जूरैरुद्वेजितस्य तिण्ड्यां
( तिन्तिण्यां )
अभिलाषो भवेत्तथा स्त्रीरत्नपरिभोगिणः भवत इयमभ्यर्थना ।
राजाः -- न तावदेनां पश्यासि येनैवमवादीः ।
विदुषकः -- तत्खलु रमणीयं यद्भवतोऽपि विस्मयमुत्पादयति ।
राजाः -- वयस्य किं बहुना ।
चित्रे निवेश्य परिकल्पितसत्त्वयोगा
रूपोच्चयेन मनसा विधिना कृता नु ।
स्त्रीरत्नसृष्टिरपरा प्रतिभाति सा मे
धातुर्विभुत्वमनुचिन्त्य वपुश्च तस्याः॥९॥

विदुषकः -- यद्येवं प्रत्यादेश इदानीं रूपवतीनाम् ।
राजाः -- इदं च मे मनसि वर्तते ।
अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहैरनाविद्धं
रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम् ।
अखण्डं पुष्यानां फलमिव च तद्रूपमनघं न जाने
भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति विधिः॥१०॥

विदुषकः -- तेन हि लघु परित्रायतामेनां भवान् । मा कस्यापि
तपस्विन इन्गुदीतैलचिक्कणशीर्षस्य हस्ते पतिष्यति ।
राजा -- परवती खलु तत्रभवती । न च संनिहितोऽत्र गुरुजनः ।
विदुषकः -- अथ भवन्तमन्तरेण कीदृशस्तस्या दृष्टिरागः ।
राजाः -- निसर्गादेवाप्रगल्भस्तपस्विकन्याजनः । तथापि तु
अभिमुखे मयि सम्हृतमीक्षितं हसितमन्यनिमित्तकृतोदयम् ।
विनयवारितवृत्तिरतस्तया न विवृतो मदनो न च संवृतः॥११॥

विदुषकः -- न खलु दृष्टमात्रस्य तवाङ्कं समारोहति ।
राजाः -- मिथः प्रस्थाने पुनः शालीनतयापि काममाविष्कृतो
भावस्तत्रभवत्या । तथा हि ।
दर्भाङ्कुरेण चरणः क्षत इत्यकाण्डे तन्वी
स्थिता कतिचिदेव पदानि गत्वा ।
आसीद्विवृत्तवदना च विमोचयन्ती
शाखासु वल्कलमसक्तमपि द्रुमाणाम्॥१२॥

विदुषकः -- तेन हि गृहीतपाथेयो भव । कृतं त्वयोपवनं
तपोवनमिति पश्यामि ।
राजाः -- सखे तपस्विभिः कैश्चित्परिज्ञातोऽस्मि । चिन्तय
तावत्केनापदेशेन पुनराश्रमपदं गच्छामः ।
विदुषकः -- कोऽपरोऽपदेशो युष्माकं राज्ञाम् ।
नीवारषष्ठभागमस्माकमुपहरन्त्विति ।
राजाः -- मूर्ख अन्यमेव भागधेयमेते तपस्विनो निर्वपन्ति यो
रत्नराशीनपि विहायाभिनन्द्यते । पश्य ।
यदुत्तिष्ठति वर्णेभ्यो नृपाणां क्षयि तत्फलम् ।
तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः॥१३॥

( नेपथ्ये )
हन्त सिद्धार्थौ स्वः ।
राजाः -- ( कर्णं दत्त्वा )
अये धीरप्रशान्तस्वरैस्तपस्विभिर्भवितव्यम् ।
( प्रविश्य )
दौवारिकः -- जयतु जयतु भर्ता । एतौ द्वौ ऋषिकुमारौ
प्रतीहारभूमिमुपस्थितौ ।
राजाः -- तेन ह्यविलम्बितं प्रवेशय तौ ।
दौवारिकः -- एष प्रवेशयामि ।
( इति निष्क्रम्य ऋषिकुमाराभ्यां सह प्रविश्य )
( उभौ राजानं विलोकयतः )
प्रथमः -- अहो दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयतास्य वपुषः । अथवा
उपपन्नमेतदस्मिन् ऋषिभ्यो नातिभिन्ने राजनि । कुतः ।
अध्याक्रान्ता वसतिरमुनाप्याश्रमे सर्वभोग्ये
रक्षायोगादयमपि तपः प्रत्यहं सञ्चिनोति ।
अस्यापि द्यां स्पृशति वशिनश्चारणद्वन्द्वगीतः
पुण्यःशब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राजपूर्वः॥१४॥

द्वितीयः -- गौतम अयं स बलभित्सखो दुष्यन्तः ।
प्रथमः -- अथ किम् ।
द्वितीयः -- तेन हि
नैतच्चित्रं यदयमुदधिश्यामसीमां धरित्रीमेकः
कृत्स्नां नगरपरिघप्रांशुबाहुर्भुनक्ति ।
आशंसन्ते समितिषु सुरा बद्धवैरा हि दैत्यैरस्याधिज्ये
धनुषि विजयं पौरुहूते च वज्रे॥१५॥

उभौ -- ( उपगम्य )
विजयस्व राजन् ।
राजाः -- ( आसनादुत्थाय )
अभिवादये भवन्तौ ।
उभौ -- स्वस्ति भवते ।
( इति फलान्युपहरतः )
राजाः -- ( सप्रणामं परिगृह्यः )
आज्ञापयितुमिच्छामि ।
उभौ -- विदितो भवानाश्रमसदामिहस्थः । तेन भवन्तं प्रार्थयन्ते
।
राजाः -- किमाज्ञापयन्ति ।
उभौ -- तत्रभवतः कण्वस्य महर्षेरसांनिध्याद्रक्षांसि न
इष्टिविघ्नमुत्पादयन्ति । तत्कतिपयरात्रं सारथिद्वितीयेन भवता
सनाथीक्रियतामाश्रम इति ।
राजाः -- अनुगृहीतोऽस्मि ।
विदुषकः -- ( अपवार्य )
एषेदानीमनुकूला तेऽभ्यर्थना ।
राजाः -- ( स्मितं कृत्वा )
रैवतक मद्वचनादुच्यतां सारथिः । सबाणासनं रथमुपस्थापयेति
।
दौवारिकः -- यद्देव आज्ञापयति ।
( इति निष्क्रान्तः )
उभौ -- ( सहर्षम् )
अनुकारिणि पूर्वेषां युक्तरूपमिदं त्वयि ।
आपन्नाभयसत्रेषु दीक्षिताः खलु पौरवाः॥१६॥

राजाः -- ( सप्रणामम् )
गच्छतां पुरो भवन्तौ । अहमप्यनुपदमागत एव ।
उभौ -- विजयस्व
( इति निष्क्रान्तौ )
राजाः -- माधव्य अप्यस्ति शकुन्तलादर्शने कुतूहलम् ।
विदुषकः -- प्रथमं सपरिवाहमासीत् । इदानीं
राक्षसवृत्तान्तेन बिन्दुरपि नावशेषितः ।
राजाः -- मा भैषीः । ननु मत्समीपे वर्तिष्यसे ।
विदुषकः -- एष राक्षसाद्रक्षितोऽस्मि ।
( प्रविश्य )
दौवारिकः -- सज्जो रथो भर्तुर्विजयप्रस्थानमपेक्षते । एष
पुनर्नगराद्देवीनामाज्ञप्तिहरः करभक आगतः ।
राजाः -- ( सादरम् )
किमम्बाभिः प्रेषितः ।
दौवारिकः -- अथ किम् ।
राजाः -- ननु प्रवेश्यताम् ।
दौवारिकः -- तथा ।
( इति निष्क्रम्य करभकेण सह प्रविश्य )
एष भर्ता । उपसर्प ।
करभकः -- जयतु जयतु भर्ता । देव्याज्ञापयति । आगामिनि
चतुर्थदिवसे प्रवृत्तपारणो मे उपवासो भविष्यति । तत्र
दीर्घायुषावश्यं सम्भावनीयेति ।
राजाः -- इतस्तपस्विकार्यम् । इतो गुरुजनाज्ञा ।
द्वयमप्यनतिक्रमणीयम् । किमत्र प्रतिविधेयम् ।
विदुषकः -- त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ ।
राजाः -- सत्यमाकुलीभूतोऽस्मि ।
कृत्ययोर्भिन्नदेशत्वाद् द्वैधीभवति मे मनः ।
पुरः पतिहतं शैले स्रोतः स्रोतोवहो यथा॥१७॥

( विचिन्त्य )
सखे त्वमम्बया पुत्र इति प्रतिगृहीतः । अतो भवानितः प्रतिनिवृत्य
तपस्विकार्यव्यग्रमानसं मामावेद्य तत्रभवतीनां
पुत्रकृत्यमनुष्ठातुमर्हति ।
विदुषकः -- न खलु मां रक्षोभीरुकं गणयसि ।
राजाः -- ( सस्मितम् )
कथमेतद्भवति सम्भाव्यते ।
विदुषकः -- यथा राजानुजेन गन्तव्यं तथा गच्छामि ।
राजाः -- ननु तपोवनोपरोधः परिहरणीय इति
सर्वानानुयात्रिकांस्त्वयैव सह प्रस्थापयामि ।
विदुषकः -- ( सगर्वम् )
तेन हि युवराजोऽस्मीदानीं संवृत्तः ।
राजाः -- ( स्वगतम् )
चपलोऽयं बटुः । कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् ।
भवतु । एनमेवं वक्ष्ये ।
( विदूषकं हस्ते गृहीत्वा । प्रकाशम् )
वयस्य ऋषिगौरवादाश्रमं गच्छामि । न खलु सत्यमेव
तापसकन्यकायां ममाभिलाषः । पश्य ।
क्व वयं क्व परोक्षमन्मथो मृगशावैः सममेधितो जनः ।
परिहासविजल्पितं सखे परमार्थेन न गृह्यतां वचः॥१८॥

विदुषकः -- अथ किम् ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे )
( इति द्वितीयोऽङ्कः । )

तृतीयोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशति कुशानादाय यजमानशिष्यः )
शिष्यः -- अहो महानुभावः पार्थिवो दुष्यन्तः । यत्प्रविष्टमात्र
एवाश्रमं तत्रभवति निरुपद्रवाणि नः कर्माणि संवृत्तानि ।
का कथा बाणसन्धाने ज्याशब्देनैव दूरतः ।
हुङ्कारेणेव धनुषः स हि विघ्नानपोहति॥१॥

यावदिमान्वेदिसंस्तरणार्थं दर्भानृत्विग्भ्य उपहरामि ।
( परिक्रम्यावलोक्य च । आकाशे )
प्रियंवदे कस्यिदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि
नीयन्ते ।
( श्रुतिमभिनीय )
किं ब्रवीषि । आतपलङ्घनाद्बलवदस्वस्था शकुन्तला तस्याः
शरीरनिर्वापणायेति । तर्हि यत्नादुपचर्यताम् । सा खलु भगवतः
कण्वस्य कुलपतेरुच्छ्वसितम् । अहमपि तावद्वैतानिकं शान्त्युदकमस्यै
गैतमीहस्ते विसर्जयिष्यामि ।
( इति निष्क्रान्तः )
विष्कम्भकः ।
( ततः प्रविशति कामयमानावस्थो राजा )
राजाः -- ( सचिन्तं निःश्वस्य )
जाने तपसो वीर्यं सा बाला परवतीति मे विदितम् ।
अलमस्मि ततो हृदयं तथापि नेदं निवर्तयितुम्॥२॥

( मदनबाधां निरूप्य )
भगवन्कुसुमायुध त्वया चन्द्रमसा च
विश्वसनीयाभ्यामतिसन्धीयते कामिजनसार्थः । कुतः ।
तव कुसुमशरत्वं शीतरश्मित्वमिन्दोर्द्वयमिदमयथार्थं
दृश्यते मद्विधेषु ।
विसृजति हिमगर्भैंरग्निमिन्दुर्मयूखैस्त्वमपि
कुसुमबाणान्वज्रसारीकरोषि॥३॥

अथवा ।
( अद्यापि नूनं हरकोपवह्निनस्त्वयि ज्वलत्यौर्व इवाम्बुराशौ ।
( त्वमन्यथा मन्मथ मद्विधानां भस्मावशेषः
( कथमित्थमुष्णः॥

अनिशमपि मकरकेतुर्मनसो रुजमावहन्नभिमतो मे ।
यदि मदिरायतनयनां तामधिकृत्य प्रहरतीति॥४॥

( सखेदं परिक्रम्य )
क्व नु खलु संस्थिते कर्मणि सदस्यैरनुज्ञातः खिन्नमात्मानं
विनोदयामि ।
( निःश्वस्य )
किं नु खलु मे प्रियादर्शनादृते शरणमन्यत् । यावदेनामन्विष्यामि
।
( सूर्यमवलोक्य )
इमामुग्रातपवेलां प्रायेण लतावलयवत्सु मालिनीतीरेषु ससखीजना
शकुन्तला गमयति । तत्रैव तावद्गच्छामि ।
( परिक्रम्य संस्पर्शं रूपयित्वा )
अहो प्रवातसुभगोऽयमुद्देशः ।
शक्यमरविन्दसुरभिः कणवाही मालिनीतरङ्गाणाम् ।
अङ्गैरनङ्गतप्तैरविरलमालिङ्गितुं पवनः॥५॥

( परिक्रम्यावलोक्य च )
अस्मिन्वेतसपरिक्षिप्ते लतामण्डपे संनिहितया शकुन्तलया भवितव्यम् ।
तथा हि ।
अभ्युन्नता पुरस्तादवगाढा जघनगौरवात्पश्चात् ।
द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पदपङ्क्तिर्दृश्यतेऽभिनवा॥६॥

यावद्विटपान्तरेणावलोकयामि ।
( परिक्रम्य तथा कृत्वा । सहर्षम् )
अये लब्धं नेत्रनिर्वाणम् । एषा मे मनोरथप्रियतमा सकुसुमास्तरणं
शिलापट्टमधिशयानासखीभ्यामन्वास्यते । भवतु । श्रोष्याम्यासां
विश्रम्भकथितानि ।
( इति विलोकयन्स्थितः )
( ततः प्रविशति यथोक्तव्यापारा सह सखीभ्यां शकुन्तला )
सख्यौ -- ( उपवीज्य । सस्नेहम् )
हला शकुन्तले अपि सुखयति ते नलिनीपत्रवातः ।
शकुन्तला -- किं वीजयतो मां सख्यौ ।
( सख्यौ विषादं नाटयित्वा परस्परमवलोकयतः )
राजाः -- बलवदस्वस्थशरीरा शकुन्तला दृश्यते ।
( सवितर्कम् )
तत्किमयमातपदोषः स्यादुत यथा मे मनसि वर्तते ।
( साभिलाषं निर्वर्ण्य )
अथ वा कृतं सन्देहेन ।
स्तनन्यस्तोशीरं प्रशिथिलमृणालैकवलयं
प्रियायाः साबाधं किमपि कमनीयं वपुरिदम् ।
समस्तापः कामं मनसिजनिदाघप्रसरयोर्न
तु ग्रीष्मस्यैवं सुभगमपराद्धं युवतिषु॥७॥

प्रियंवदा -- ( जनान्तिकम् )
अनसूये तस्य राजर्षेः प्रथमदर्शनारभ्यपर्युत्सुकेव शकुन्तला ।
किं नु खल्वस्यास्तन्निमित्तोऽयमातङ्को भवेत् ।
अनसूया -- सखि ममापीदृश्याशङ्का हृदयस्य । भवतु । प्रक्ष्यामि
तावदेनाम् ।
( प्रकाशम् )
सखि प्रष्टव्यासि किमपि । बलवान्खलु ते सन्तापः ।
शकुन्तला -- ( पूर्वार्धेन शयनादुत्थाय )
हला किं वक्तुकामासि ।
अनसूया -- हला शकुन्तले अनभ्यन्तरे खल्वावां मदनगतस्य
वृत्तान्तस्य । किं तु यादृशीतिहासनिबन्धेषु
कामयमानानामवस्था श्रूयते तादृशीं तव पश्यामि । कथय
किंनिमित्तं ते सन्तापः । विकारं खलु परमार्थतोऽज्ञात्वाऽनारम्भः
प्रतीकारस्य ।
राजाः -- अनसूयामप्यनुगतो मदीयस्तर्कः । न हि स्वाभिप्रायेण मे
दर्शनम् ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
बलवान्खलु मेऽभिनिवेशः । इदानीमपि सहसैतयोर्न शक्नोमि
निवेदयितुम् ।
प्रियंवदा -- सखि शकुन्तले सुष्ठु एषा भणति । किमात्मन
आतङ्कमुपेक्षसे । अनुदिवसं खलु परिहीयसेऽङ्गैः । केवलं लावण्यमयी
छाया त्वां न मुञ्चति ।
राजाः -- अवितथमाह प्रियंवदा । तथा हि
क्षामक्षामकपोलमाननमुरः काठिन्यमुक्तस्तनं
मध्यःक्लान्ततरः प्रकामविनतावंसौ छविः पाण्डुरा ।
शोच्या च प्रियदर्शना च मदनक्लिष्टेयमालक्ष्यते
पत्राणामिव शोषणेन मरुता स्पृष्टा लता माधवी॥८॥

शकुन्तला -- सखि कस्य वान्यस्य कथयिष्यामि ।
किन्त्वायासयित्रीदानीं वां भविष्यामि ।
उभे -- अत एव खलु निर्बन्धः । स्निग्धजनसंविभक्तं हि दुःखं
सह्यवेदनं भवति ।
राजाः -- पृष्टा जनेन समदुःखसुखेन बाला
नेयं न वक्ष्यति मनोगतमाधिहेतुम् ।
दृष्टो विवृत्य बहुशोऽप्यनया सतृष्णमत्रान्तरे
श्रवणकातरतां गतोऽस्मि॥९॥

शकुन्तला -- सखि यतःप्रभृति मम दर्शनपथमागतः स
तपोवनरक्षिता राजर्षिः ।
( इत्यर्धोक्ते लज्जां नाटयति )
उभे -- कथयतु प्रियसखी ।
शकुन्तला -- तत आरभ्य तद्गतेनाभिलाषेणैतदवस्थास्मि
संवृत्ता ।
राजाः -- ( सहर्षम् )
श्रुतं श्रोतव्यम् ।
स्मर एव तापहेतुर्निर्वापयिता स एव मे जातः ।
दिवस इवाभ्रश्यामस्तपात्यये जीवलोकस्य॥१०॥

शकुन्तला -- तद्यदि वामनुमतं तथा वर्तेथां यथा तस्य
राजर्षेरनुकम्पनीया भवामि । अन्यथावश्यं सिञ्चत मे तिलोदकम् ।
राजाः -- संशयच्छेदि वचनम् ।
प्रियंवदा -- ( जनान्तिकम् )
अनसूये दूरगतमन्मथाऽक्षमेयं कालहरणस्य । यस्मिन्बद्धभावैषा
स ललामभूतः पौरवाणाम् । तद्युक्तमस्या अभिलाषोऽभिनन्दितुम् ।
अनसूया -- तथा यथा भणसि ।
प्रियंवदा -- ( प्रकाशम् )
सखि दिष्ट्यानुरूपस्तेऽभिनिवेशः । सागरमुज्झित्वा कुत्र वा
महानद्यवतरति । क इदानीं सहकारमन्तरेणातिमुक्तलतां पल्लवितां
सहते ।
राजाः -- किमत्र चित्रं यदि विशाखे शशाङ्कलेखामनुवर्तेते ।
अनसूया -- कः पुनरुपायो भवेद्येनाविलम्बितं निभृतं च सख्या
मनोरथं सम्पादयावः ।
प्रियंवदा -- निभृतमिति चिन्तनीयं भवेत् । शीघ्रमिति सुकरम् ।

अनसूया -- कथमिव ।
प्रियंवदा -- ननु स राजर्षिरस्यां स्निग्धदृष्ट्या
सूचिताभिलाष एतान्दिवसान्प्रजागरकृशो लक्ष्यते ।
राजाः -- सत्यमित्थम्भूत एवास्मि । तथा हि
इदमशिशिरैरन्तस्तापाद्विवर्णमणीकृतं
निशि निशि भुजन्यस्तापाङ्गप्रसारिभिरश्रुभिः ।
अनभिलुलितज्याघाताङ्कं मुहुर्मणिबन्धनात्कनकवलयं
स्रस्तं स्रस्तं मया प्रतिसार्यते॥११॥

प्रियंवदा -- ( विचिन्त्य )
हला मदनलेखोऽस्य क्रियताम् तं सुमनोगोपितं कृत्वा
देवप्रसादस्यापदेशेन तस्य हस्तं प्रापयिष्यामि ।
अनसूया -- रोचते मे सुकुमारः प्रयोगः किं वा शकुन्तला भणति ।
शकुन्तला -- किं नियोगो वां विकल्प्यते ।
प्रियंवदा -- तेन ह्यात्मन उपन्यासपूर्वं चिन्तय तावत्किमपि
ललितपदबन्धनम् ।
शकुन्तला -- हला चिन्तयाम्यहम् । अवधीरणाभीरुकं पुनर्वेपते
मे हृदयम् ।
राजाः -- ( सहर्षम् )
अयं स ते तिष्ठति सङ्गमोत्सुको
विशङ्कसे भीरु यतोऽवधीरणाम् ।
लभेत वा प्रार्थयिता न वा श्रियं
श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत्॥१२॥

सख्यौ -- अयि आत्मगुणावमानिनि क इदानीं शरीरनिर्वापयित्रीं
शारदीं ज्योत्स्नां पटान्तेन वारयति ।
शकुन्तला -- ( सस्मितम् )
नियोजितेदानीमस्मि ।
( इत्युपविष्टा चिन्तयति )
राजाः -- स्थाने खलु विस्मृतनिमेषेण चक्षुषा प्रियामवलोकयामि ।
यतः
उन्नमितै कभ्रूलतमाननमस्याः पदानि रचयन्त्याः ।
कण्टकितेन प्रथयति मय्यनुरागं कपोलेन॥१३॥

शकुन्तला -- हला चिन्तितं मया गीतवस्तु । असंनिहितानि
पुनर्लेखनसाधनानि ।
प्रियंवदा -- एतस्मिञ्शुकोदरसुकुमारे नलिनीपत्रे नखैर्निक्षिप्तवर्णं
कुरु ।
शकुन्तला -- ( यथोक्तं रूपयित्वा )
हला शृणुतमिदानीं सङ्गतार्थं न वेति ।
उभे -- अवहिते स्वः ।
शकुन्तला -- ( वाचयति )
तव न जाने हृदयं मम पुनः कामो दिवाऽपि रात्रावपि ।
निर्घृण तपति बलीयस्त्वयि वृत्तमनोरथाया अङ्गानि॥१४॥

राजाः -- ( सहसोपसृत्य )
तपति तनुगात्रि मदनस्त्वामनिशं मां पुनर्दहत्येव ।
ग्लपयति यथा शशाङ्कं न तथा हि कुमुद्वतीं दिवसः॥१५॥

सख्यौ -- ( विलोक्य सहर्षमुत्थाय )
स्वागतमविलम्बिनो मनोरथस्य ।
( शकुन्तलाऽभ्युत्थातुमिच्छति )
राजाः -- अलमलमायासेन ।
सन्दष्टकुसुमशयनान्याशुक्लान्तबिसभङ्गसुरभीणि ।
गुरुपरितापानि न ते गात्राण्युपचारमर्हन्ति॥१६॥

अनसूया -- इतः शिलातलैकदेशमलङ्करोतु वयस्यः ।
( राजोपविशति । शकुन्तला सलज्जा तिष्ठति )
प्रियंवदा -- द्वयोरपि युवयोरन्योन्यानुरागः प्रत्यक्षः । सखीस्नेहः
पुनर्मां पुनरुक्तवादिनीं करोति ।
राजाः -- भद्रे नैतत्परिहार्यम् । विवक्षितं ह्यनुक्तमनुतापं जनयति
।
प्रियंवदा -- आपन्नस्य विषयनिवासिनो जनस्यार्तिहरेण राज्ञा
भवितव्यमित्येष वो धर्मः ।
राजाः -- नास्मात्परम् ।
प्रियंवदा -- तेन हीयमावयोः प्रियसखी त्वामुद्दिश्येदमवस्थान्तरं
भगवता मदनेनारोपिता । तदर्हस्यभ्युपपत्त्या जीवितमस्या
अवलम्बितुम् ।
राजाः -- भद्रे साधारणोऽयं प्रणयः । सर्वथानुगृहीतोऽस्मि ।
शकुन्तला -- ( प्रियंवदामवलोक्यं )
हला किमन्तःपुरविरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेरुपरोधेन ।
राजाः -- सुन्दरि
इदमनन्यपरायणमन्यथा हृदयसंनिहिते हृदयं मम ।
यदि समर्थयसे मदिरेक्षणे मदनबाणहतोऽस्मि हतः पुनः॥१७॥

अनसूया -- वयस्य बहुवल्लभा राजानः श्रूयन्ते । यथा नौ
प्रियसखी बन्धुजनशोचनीया न भवति तथा निर्वाहय ।
राजाः -- भद्रे किं बहुना
परिग्रहबहुत्वेऽपि द्वे प्रतिष्ठे कुलस्य मे ।
समुद्ररसना चोर्वी सखी च युवयोरियम्॥१८॥

उभे -- निर्वृते स्वः ।
प्रियंवदा -- ( सदृष्टिक्षेपम् )
अनसूये एष इतोदत्तदृष्टिरुत्सुको मृगपोतको मातरमन्विष्यति । एहि
। संयोजयाव एनम् ।
( इत्युभे प्रस्थिते )
शकुन्तला -- हला अशरणास्मि । अन्यतरा युवयोरागच्छतु ।
उभे -- पृथिव्या यः शरणं स तव समीपे वर्तते ।
( इति निष्क्रान्ते )
शकुन्तला -- कथं गते एव ।
राजाः -- अलमावेगेन । नन्वयमाराधयिता जनस्तव समीपे वर्तते ।
किं शीतलैः क्लमविनोदिभिरार्द्रवातान्सञ्चारयामि
नलिनीदलतालवृन्तैः ।
अङ्के निधाय करभोरु यथासुखं ते संवाहयामि चरणावुत पद्मताम्रौ
॥१९॥

शकुन्तला -- न माननीयेष्वात्मानमपराधयिष्ये ।
( इत्युत्थाय गन्तुमिच्छति )
राजाः -- सुन्दरि अनिर्वाणो दिवसः इयं च ते शरीरावस्था ।
उत्सृज्य कुसुमशयनं नलिनीदलकल्पितस्तनावरणम् ।
कथमातपे गमिष्यसि परिबाधापेलवैरङ्गैः॥२०॥

( इति बलादेनां निवर्तयति )
शकुन्तला -- पौरव रक्ष विनयम् । मदनसन्तप्तापि न खल्वात्मनः
प्रभवामि ।
राजाः -- भीरु अलं गुरूजन्भयेन । दृष्ट्वा ते विदितधर्मा
तत्रभवान्नात्र दोषं ग्रहीष्यति कुलपतिः । पश्य ।
गान्धर्वेण विवाहेन बहव्यो राजर्षिकन्यकाः ।
श्रूयन्ते परिणीतास्ताः पितृभिश्चाभिनन्दिताः॥२१॥

शकुन्तला -- मुञ्च तावन्माम् । भूयोऽपि सखीजनमनुमानयिष्ये
।
राजाः -- भवतु । मोक्ष्यामि ।
शकुन्तला -- कदा ।
राजाः --
अपरिक्षतकोमलस्य यावत्कुसुमस्येव नवस्य षट्पदेन ।
अधरस्य पिपासता मया ते सदयं सुन्दरि गृह्यते रसोऽस्य॥२२॥

( इति मुखमस्याः समुन्नमयितुमिच्छति । शकुन्तला परिहरति नाट्येन )
( नेपथ्ये )
चक्रवाकवधुके आमन्त्रयस्व सहचरम् । उपस्थिता रजनी ।
शकुन्तला -- ( ससम्भ्रमम् )
पौरव असंशयं मम शरीरवृत्तान्तोपलम्भायार्या गौतमीत
एवागच्छति । तद्विटपान्तरितो भव ।
राजाः -- तथा ।
( इत्यात्मानमावृत्य तिष्ठति )
( ततः प्रविशति पात्रहस्ता गौतमी सख्यौ च )
सख्यौ -- इत इत आर्या गौतमी ।
गौतमी -- ( शकुन्तलामुपेत्य )
जाते अपि लघुसन्तापानि तेऽङ्गानि ।
शकुन्तला -- आर्ये अस्ति मे विशेषः ।
गौतमी -- अनेन दर्भोदकेन निराबाधमेव ते शरीरं भविष्यति ।
( शिरसि शकुतलामभ्युक्ष्य )
वत्से परिणतो दिवसः । एहि उटजमेव गच्छामः ।
( इति प्रस्थिताः )
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
हृदय प्र्थममेव सुखोपनते मनोरथे कातरभावं न मुञ्चसि ।
सानुशयविघटितस्य कथं ते साम्प्रतं सन्तापः ।
( पदान्तरे स्थित्वा । प्रकाशम् )
लतावलय सन्तापहारक आमन्त्रये त्वां भूयोऽपि परिभोगाय ।
( इति दुःखेन निष्क्रान्ता शकुन्तला सहेतराभिः )
राजा ( पूर्वस्थानमुपेत्य । सनिःश्वासम् )
अहो विघ्नवत्यः प्रार्थितार्थसिद्धयः । मया हि
मुहुरङ्गुलिसंवृताधरोष्ठं प्रतिषेधाक्षरविक्लवाभिरामम् ।
मुखमंसविवर्ति पक्ष्मलाक्ष्याः कथमप्युन्नमितं न चुम्बितं तु॥२३॥

क्व नु खलु सम्प्रति गच्छामि । अथ वा इहैव प्रियापरिभुक्तमुक्ते
लतावलये मुहूर्तं स्थास्यामि ।
( सर्वतोऽवलोक्य )
तस्याः पुष्पमयी शरीरलुलिता शय्या शिलायामियं
क्लान्तो मन्मथलेख एष नलिनीपत्रे नखैरर्पितः ।
हस्ताद्भ्रष्टमिदं बिसाभरणमित्यासज्यमानेक्षणो
निर्गन्तुं सहसा न वेतसगृहाच्छक्नोमि शून्यादपि॥२४॥

( आकाशे )
राजन्
सायन्तने सवनकर्मणि सम्प्रवृत्ते
वेदिं हुताशनवतीं परितः प्रयस्ताः ।
छायाश्चरन्ति बहुधा भयमादधानाः
सन्ध्यापयोदकपिशाः पिशिताशनानाम्॥२५॥

राजाः -- अयमहमागच्छामि ।
( इति निष्क्रान्तः )

( इति तृतीयोऽङ्कः । )

चतुर्थोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशतः कुसुमावचयं नाटयन्त्यौ सख्यौ । )
अनसूया -- हला प्रियंवदे यद्यपि गान्धर्वेण विधिना निर्वृत्तकल्याणा
शकुन्तलाऽनुरूपभर्तृगामिनी संवृत्तेति निर्वृतं मे हृदयं
तथाप्येतावच्चिन्तनीयम् ।
प्रियंवदा -- कथमिव ।
अनसूया -- अद्य स राजर्षिरिष्टिं परिसमाप्यर्षिभिर्विसर्जित आत्मनो
नगरं प्रविश्यान्तःपुरसमागत इतोगतं वृत्तान्तं स्मरति वा न वेति
।
प्रियंवदा -- विस्रब्धा भव । न तादृशा आकृतिविशेषा
गुणविरोधिनो भवन्ति । तात इदानीमिमं ऋत्तान्तं श्रुत्वा न जाने किं
प्रतिपत्स्यत इति ।
अनसूया -- यथाहं पश्यामि तथा तस्यानुमतं भवेत् ।
प्रियंवदा -- कथमिव ।
अनसूया -- गुणवते कन्यका प्रतिपादनीयेत्ययं तावत्प्रथमः
सङ्कल्पः । तं यदि दैवमेव सम्पादयति नन्वप्रयासेन कृतार्थो
गुरुजनः ।
प्रियंवदा -- ( पुष्पभाजनं विलोक्य )
सखि अवचितानि बलिकर्मपर्याप्तानि कुसुमानि ।
अनसूया -- ननु सख्याः शकुन्तलायाः सौभाग्यदेवतार्चनीया ।
प्रियंवदा -- युज्यते ।
( इति तदेव कर्माभिनयतः )
( नेपथ्ये )
अयमहं भोः ।
अनसूया -- ( कर्णं दत्त्वा )
सखि अतिथीनामिव निवेदितम् ।
प्रियंवदा -- ननूटजसन्निहिता शकुन्तला ।
अनसुया -- अद्य पुनर्हृदयेनासन्निहिता । अलमेतावद्भिः कुसुमैः ।
( इति प्रस्थिते )
( नेपथ्ये )
आः
अतिथिपरिभाविनि विचिन्तयन्ती यमनन्यमानसा तपोधनं वेत्सि न
मामुपस्थितम् ।
स्मरिष्यति त्वां न स बोधितोऽपि सन्कथां प्रमत्तः प्रथमं कृतामिव
॥१॥

प्रियंवदा -- हा धिक् हा धिक् । अप्रियमेव संवृत्तम् । कस्मिन्नपि
पूजार्हेऽपराद्धा शून्यहृदया शकुन्तला ।
( पुरोऽवलोक्य )
न खलु यस्मिन्कस्मिन्नपि । एष दुर्वासाः सुलभकोपो महर्षिः । तथा
शप्त्वा वेगबलोत्फुल्लया दुर्वारया गत्या प्रतिनिवृत्तः ।
अनसूया -- कोऽन्यो हुतवहाद्दग्धुं प्रभवति । गच्छ । पादयोः
प्रणम्य निवर्तयैनं यावदहमर्घोदकमुपकल्पयामि ।
प्रियंवदा -- तथा
( इति निष्क्रान्ता )
अनसूया -- ( पदान्तरे स्खलितं निरूप्य )
अहो आवेगस्खलितया गत्या प्रभ्रष्टं ममाग्रहस्तात्पुष्पभाजनम्
।
( इति पुष्पोच्चयं रूपयति )
( प्रविश्य )
प्रियंवदा -- सखि प्रकृतिवक्रः स कस्यानुनयं प्रतिगृह्णाति ।
किमपि पुनः सानुक्रोशः कृतः ।
अनसूया -- ( सस्मितम् )
तस्मिन्बहवेतदपि । कथय ।
प्रियंवदा -- यदा निवर्तितुं नेच्छति तदा विज्ञापितो मया ।
भगवन् प्रथम इति प्रेक्ष्याविज्ञाततपःप्रभावस्य दुहितृजनस्य
भगवतैकोऽपराधो मर्षयितव्य इति ।
अनसूया -- ततस्ततः ।
प्रियंवदा -- ततो न मे वचनमन्यथाभवितुमर्हति किं
त्वभिज्ञानाभरणदर्शनेन शापो निवर्तिष्यत इति मन्त्रयमाण
एवान्तर्हितः ।
अनसूया -- शक्यमिदानीमाश्वसितुम् । अस्ति तेन राजर्षिणा
सम्प्रस्थितेन स्वनामधेयाङ्कितमङ्गुलीयकं स्मरणीयमिति स्वयं
पिनद्धम् । तस्मिन्स्वाधीनोपाया शकुन्तला भविष्यति ।
प्रियंवदा -- सखि एहि । देवकार्यं तावदस्या निर्वर्तयावः ।
( इति परिक्रामतः )
प्रियंवदा -- ( विलोक्य )
अनसूये पश्य तावत् । वामहस्तोपहितवदनाऽऽलिखितेव प्रियसखी ।
भर्तृगतया चिन्तयात्मानमपि नैषा विभावयति । किं
पुनरागन्तुकम् ।
अनसूया -- प्रियंवदे द्वयोरेव नौ मुखे एष वृत्तान्तस्तिष्ठतु ।
रक्षितव्या खलु प्रकृतिपेलवा प्रियसखी ।
प्रियंवदा -- को नामोष्णोदकेन नवमालिकां सिञ्चति ।
( इति निष्क्रान्ते )
विष्कम्भकः ।
( ततः प्रविशति सुप्तोत्थितः शिष्यः )
शिष्यः -- वेलोपलक्षणार्थमादिष्टोऽस्मि तत्रभवता
प्रवासादुपावृत्तेन काश्यपेन । प्रकाशं निर्गतस्तावदवलोकयामि
कियदवशिष्टं रजन्या इति ।
( परिक्रम्यावलोक्य च )
हन्त प्रभातम् । तथा हि ।
यात्येकतोऽस्तशिखरं पतिरोषधीनामाविष्कृतारुणपुरःसर
एकतोऽर्कः ।
तेजोद्वयस्य युगपद्व्यसनोदयाभ्यां लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु॥

२॥

अपि च ।
अन्तर्हिते शशिनि सैव कुमुद्वती मे
वृष्टिं न नन्दयति संस्मरणीयशोभा ।
इष्टप्रवासजनितान्यबलाजनस्य
दुःखानि नूनमतिमात्रसुदुःसहानि॥३॥

( प्रविश्यापटीक्षेपेण )
अनसूया -- यद्यपि नाम विषयपराङ्मुखस्य जनस्यैतन्न विदितं
तथापि तेन राज्ञा हकुन्तलायामनार्यमाचरितम् ।
शिष्यः -- यावदुपस्थितां होमवेलां गुरवे निवेदयामि ।
( इति निष्क्रान्तः )
अनसूया -- प्रतिबुद्धापि किं करिष्यामि । न म उचितेष्वपि
निजकरणीयेषु हस्तपादं प्रसरति । काम इदानीं सकामो भवतु
येनासत्यसन्धे जने शुद्धहृदया सखी पदं कारिता । अथ वा
दुर्वासःशाप एष विकारयति । अन्यथा कथं स राजर्षिस्तादृशानि
मन्त्रयित्वैतावतः कालस्य लेखमात्रमपि न विसृजति ।
तदितोऽभिज्ञानमङ्गुलीयकं तस्य विसृजावः । दुःखशीले तपस्विजने
कोऽभ्यर्थ्यताम् । ननु सखीगामी दोष
इति व्यवसितापि न पारयामि प्रवासप्रतिनिवृत्तस्य तातकाश्यपस्य
दुष्यन्तपरिणीतामापन्नसत्त्वां शकुन्तलां निवेदयितुम् ।
इत्थङ्गतेऽस्माभिः किं करणीयम् ।
( प्रविश्य )
प्रियंवदा -- ( सहर्षम् )
सखि त्वरस्व त्वरस्व शकुन्तलायाः प्रस्थानकौतुकं निवर्तयितुम् ।
अनसूया -- सखि कथमेतत् ।
प्रियंवदा -- शृणु । इदानीं सुखशयितपृच्छिका
शकुन्तलासकाशं गतास्मि ।
अनसूया -- ततस्ततः ।
प्रियंवदा -- तावदेनां लज्जावनतमुखीं परिष्वज्य
तातकाश्यपेनैवमभिनन्दितम् । दिष्ट्या धूमाकुलितदृष्टेरपि
यजमानस्य पावक एवाहुतिः पतिता । वत्से सुशिष्यपरिदत्ता
विद्येवशोचनीयासि संवृत्ता । अद्यैव ऋषिरक्षितां त्वां भर्तुः
सकाशं विसर्जयामीति ।
अनसूया -- अथ केन सूचितस्तातकाश्यपस्य वृत्तान्तः ।
प्रियंवदा -- अग्निशरणं प्रविष्टस्य शरीरं विना छन्दोमय्या
वाण्या ।
अनसूया -- ( सविस्मयम् ) कथमिव ।
प्रियंवदा -- ( संस्कृतमाश्रित्य )
दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः ।
अवेहि तनयां ब्रह्मन्नग्निगर्भां शमीमिव॥४॥

अनसूया -- ( प्रियंवदामाश्लिष्य )
सखि प्रियं मे । किं त्वद्यैव शकुन्तला नीयत इत्युत्कण्ठासाधारणं
परितोषमनुभवामि ।
प्रियंवदा -- सखि आवां तावदुत्कण्ठां विनोदयिष्यावः । सा
तपस्विनी निर्वृता भवतु ।
अनसूया -- तेन ह्येतस्मिंश्चूतशाखावलम्बिते नालिकेरसमुद्गक
एतन्निमित्तमेव कालान्तरक्षमा निक्षिप्ता मया केसरमालिका । तदिमां
हस्तसन्निहितां कुरु । यावदहमपि तस्यै मृगरोचनां तीर्थमृत्तिकां
दूर्वाकिसलयानीति मङ्गलसमालम्भनानि विरचयामि ।
प्रियंवदा -- तथा क्रियताम् ।
( अनसूया निष्क्रान्ता । प्रियंवदा नाट्येन सुमनसो गृह्णाति )
( नेपथ्ये )
गौतमि आदिश्यन्तां शार्ङ्गरवमिश्राः शकुन्तलानयनाय ।
प्रियंवदा -- ( कर्णं दत्त्वा )
अनसूये त्वरस्व त्वरस्व । एते खलु हस्तिनापुरगामिन ऋषयः
शब्दाय्यन्ते ।
( प्रविश्य समालम्भनहस्ता )
अनसूया -- सखि एहि । गच्छावः ।
( इति परिक्रामतः )
प्रियंवदा -- ( विलोक्य )
एषा सूर्योदय एव शिखामज्जिता प्रतीष्टनीवारहस्ताभिः
स्वस्तिवाचनिकाभिस्तापसीभिरभिनन्द्यमाना शकुन्तला तिष्ठति ।
उपसर्पाव एनाम् ।
( इत्युपसर्पतः )
( ततः प्रविशति यथोद्दिष्टव्यापारा आसनस्था शकुन्तला )
तापसीनामन्यतमा -- ( शकुन्तलां प्रति )
जाते भर्तुर्बहुमानसूचकं महादेवीशब्दं लभस्व ।
द्वितीया -- वत्से वीरप्रसविनी भव ।
तृतीया -- वत्से भर्तुर्बहुमता भव ।
( इत्याशिषो दत्त्वा गौतमीवर्जं निष्क्रान्ताः )
सख्यौ -- ( उपसृत्य )
सखि सुखमज्जनं ते भवतु ।
शकुन्तला -- स्वागतं मे सख्योः । इतो निषीदतम् ।
उभे ( मङ्गलपात्राण्यादाय । उपविश्य )
हला सज्जा भव । यावत्ते मङ्गलसमालम्भनं विरचयावः ।
शकुन्तला -- इदमपि बहु मन्तव्यम् । दुर्लभमिदानीं मे
सखीमण्डनं भविष्यति ।
( इति बाष्पं विसृजति )
उभे -- सखि उचितं न ते मङ्गलकाले रोदितुम् ।
(इत्यश्रूणि प्रमृज्य नाट्येन प्रसाधयतः)
प्रियंवदा -- आभरणोचितं रूपमाश्रमसुलभैः
प्रसाधनैर्विप्रकार्यते ।
( प्रविश्योपायनहस्तावृषिकुमारकौ )
उभौ -- इदमलङ्करणम् । अलङ्क्रियतामत्रभवती ।
( सर्वा विलोक्य विस्मिताः )
गौतमी -- वत्स नारद कुत एतत् ।
प्रथमः -- तातकाश्यपप्रभावात् ।
गौतमी -- किं मानसी सिद्धिः ।
द्वितीयः -- न खलु । श्रूयताम् । तत्रभवता वयमाज्ञप्ताः
शकुन्तलाहेतोर्वनस्पतिभ्यः कुसुमान्याहरतेति ।
तत इदानीं
क्षौमं केनचिदिन्दुपाण्डु तरुणा माङ्गल्यमाविष्कृतं
निष्ठ्यूतश्चरणोपभोगसुलभो लाक्षारसः केनचित् ।
अन्येभ्यो वनदेवताकरतलैरापर्वभागोत्थितै-
र्दत्तान्याभरणानि तत्किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्द्विभिः॥५॥

प्रियंवदा -- ( शकुन्तलां विलोक्य )
हला अनयाभ्युपपत्त्या सूचिता ते भर्तुर्गेहेऽनुभवितव्या राजलक्ष्मीः
।
( शकुन्तला व्रीडां रूपयति )
प्रथम -- गौतम एह्येहि । अभिषेकोत्तीर्णाय काश्यपाय
वनस्पतिसेवां निवेदयावः ।
द्वितीयः -- तथा ।
( इति निष्क्रान्तौ )
सख्यौ -- अये अनुपयुक्तभूषणोऽयं जनः ।
चित्रकर्मपरिचयेनाङ्गेषु त आभरणविनियोगं कुर्वः ।
शकुन्तला -- जाने वां नैपुणम् ।
( उभे नाट्येनालङ्कुरूतः )
( ततः प्रविशति स्नानोत्तीर्णः काश्यपः ) ।
काश्यपः -- यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया
कण्ठः स्तम्भितबाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडं दर्शनम् ।
वैक्लव्यं मम तावदीदृशमिदं स्नेहादरण्यौकसः
पीड्यन्ते गृहिणः कथं नु तनयाविश्लेषदुःखैर्नवैः॥६॥

( इति परिक्रामति )
सख्यौ -- हला शकुन्तले अवसितमण्डनासि । परिधत्स्व साम्प्रतं
क्षौमयुगलम् ।
( शकुन्तलोत्थाय परिधत्ते )
गौतमी -- जाते एष ते आनन्दपरिवाहिणा चक्षुषा परिष्वजमान
इव गुरुरुपस्थितः । आचारं तावत्प्रतिपद्यस्व ।
शकुन्तला -- ( सव्रीडम् )
तात वन्दे ।
काश्यपः -- वत्से ।
ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव ।
सुतं त्वमपि सम्राजं सेव पूरुमवाप्नुहि॥७॥

गौतमी -- भगवान् वरः खल्वेषः । नाशीः ।
काश्यपः -- वत्से इतः सद्यो हुतानग्नीन्प्रदक्षिणीकुरुष्व ।
( सर्वे परिक्रामन्ति )
काश्यपः -- ( ऋक्छन्दसाऽऽशास्ते )
अमी वेदिं परितः कॢप्तधिष्ण्याः
समिद्वन्तः प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः ।
अपघ्नतो दुरितं हव्यगन्धैर्वैतानास्त्वां
वह्नयः पावयन्तु॥८॥

प्रतिष्ठस्वेदानीम् ।
( सदृष्टिक्षेपम् )
क्व ते शार्ङ्गरवमिश्राः ।
( प्रविश्य )
शिष्य -- भगवन् इमे स्मः ।
काश्यप -- भगिन्यास्ते मार्गमादेशय ।
शार्ङ्गरव -- इत इतो भवती ।
( सर्वे परिक्रामन्ति )
काश्यप -- भो भोः संनिहितास्तपोवनतरवः ।
पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वपीतेषु या
नादत्ते प्रियमण्डनापि भवतां स्नेहेन या पल्लवम् ।
आद्ये वः कुसुमप्रसूतिसमये यस्या भवत्युत्सवः
सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्वैरनुज्ञायताम्॥९॥

( कोकिलरवं सूचयित्वा )
अनुमतगमना शकुन्तला तरुभिरियं वनवासबन्धुभिः ।
परिभृतविरुतं कलं यथा प्रतिवचनीकृतमेभिरीदृशम्॥१०॥

( आकाशे )
रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः
सरोभिश्छायाद्रुमैर्नियमितार्कमयूखतापः ।
भूयात्कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः शान्तानुकूलपवनश्च शिवश्च
पन्थाः॥११॥

( सर्वे सविस्मयमाकर्णयन्ति )
गौतमी -- जाते ज्ञातिजनस्निग्धाभिरनुज्ञातगमनासि
तपोवनदेवताभिः । प्रणम भगवतीः ।
शकुन्तला -- ( सप्रणामं परिक्रम्य । जनान्तिकम् )
हला प्रियंवदे आर्यपुत्रदर्शनोत्सुकाया अप्याश्रमपदं परित्यजन्त्या
दुःखेन मे चरणौ पुरतः प्रवर्तेते ।
प्रियंवदा -- न केवलं तपोवनविरहकातरा सख्येव ।
त्वयोपस्थितवियोगस्य तपोवनस्यापि तावत्समवस्था दृश्यते ।
उद्गलितदर्भकवला मृग्यः परित्यक्तनर्तना मयूराः ।
अपसृतपाण्डुपत्रा मुञ्चन्त्यश्रूणीव लताः॥१२॥

शकुन्तला -- ( स्मृत्वा )
तात लताभगिनीं वनज्योत्स्नां तावदामन्त्रयिष्ये ।
काश्यपः -- अवैमि ते तस्यां सोदर्यास्नेहम् । इयं तावद्दक्षिणेन ।
शकुन्तला -- ( उपेत्य लतामालिङ्ग्य )
वनज्योत्स्ने चूतसङ्गतापि मां प्रत्यालिङ्गेतोगताभिः शाखाबाहाभिः ।
अद्यप्रभृति दूरपरिवर्तिनी ते खलु भविष्यामि ।
काश्यपः --
सङ्कल्पितं प्रथममेव मया तवार्थे
भर्तारमात्मसदृशं सुकृतैर्गता त्वम् ।
चूतेन संश्रितवती नवमालिकेयमस्यामहं
त्वयि च सम्प्रति वीतचिन्तः॥१३॥

इतः पन्थानं प्रतिपद्यस्व ।
शकुन्तला -- ( सख्यौ प्रति )
हला एषा द्वयोर्युवयोर्हस्ते निक्षेपः ।
सख्यौ -- अयं जनः कस्य हस्ते समर्पितः ।
( इति बाष्पं विहरतः )
काश्यपः -- अनसूये अलं रुदित्वा । ननु भवतीभ्यामेव
स्थिरीकर्तव्या शकुन्तला ।
( सर्वे परिक्रमन्ति )
शकुन्तला -- तात एषोटजपर्यन्तचारिणी गर्भमन्थरा
मृगवधूर्यदाऽनघप्रसवा भवति तदा मह्यं कमपि
प्रियनिवेदयितृकं विसर्जयिष्यथ ।
काश्यपः -- नेदं विस्मरिष्यामः ।
शकुन्तला -- ( गतिभङ्गं रूपयित्वा )
को नु खल्वेष निवसने मे सज्जते ।
( इति परावर्तते )
काश्यपः -- वत्से,
यस्य त्वया व्रणविरोपणमिङ्गुदीनां
तैलं न्यषिच्यत मुखे कुशसुचिविद्धे ।
श्यामाकमुष्टिपरिवर्धितको जहाति
सोऽयं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते॥१४॥

शकुन्तला -- वत्स किं सहवासपरित्यागिनीं मामनुसरसि ।
अचिरप्रसूतया जनन्या विना वर्धित एव । इदानीमपि मया विरहितं
त्वां तातश्चिन्तयिष्यति । निवर्तस्व तावत् ।
( इति रुदती प्रस्थिता )
काश्यपः --
उत्पक्ष्मणोर्नयनयोरुपरुद्धवृत्तिं
बाष्पं कुरु स्थिरतया विरतानुबन्धम् ।
अस्मिन्नलक्षितनतोन्नतभूमिभागे
मार्गे पदानि खलु ते विषमीभवन्ति॥१५॥

शार्ङ्गरवः -- भवगान् । ओदकान्तं स्निग्धो जनोऽनुगन्तव्य इति
श्रूयते । तदिदं सरस्तीरम् । अत्र सन्दिश्य प्रतिगन्तुमर्हति ।
काश्यपः -- तेन हीमां क्षीरवृक्षछायामाश्रयामः ।
( सर्वे परिक्रम्य स्थिताः )
काश्यपः -- ( आत्मगतम् )
किं नु खलु तत्रभवतो दुष्यन्तस्य युक्तरूपमस्माभिः सन्देष्टव्यम्
।
( इति चिन्तयति )
शकुन्तला -- ( जनान्तिकम् )
हला पश्य । नलिनीपत्रान्तरितमपि सहचरमपश्यन्त्यातुरा
चक्रवाक्यरटति दुष्करमहं करोमीति ।
अनसूया -- सखि मैवं मन्त्रयस्व ।
एषापि प्रियेण विना गमयति रजनीं विषाददीर्घतराम् ।
गुर्वपि विरहदुःखमाशाबन्धः साहयति॥१६॥

काश्यपः -- शार्ङ्गरव इति त्वया मद्वचनात्स राजा शकुन्तलां
पुरस्कृत्य वक्तव्यः ।
शार्ङ्गरवः -- आज्ञापयतु भगवान् ।
काश्यपः -- अस्मान्साधु विचिन्त्य संयमधनानुच्चैः कुलं
चात्मनस्त्वय्यस्याः कथमप्य्बान्धवकृतां स्नेहप्रवृत्तिं च ताम् ।
सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया
भाग्यायत्तमतः परं न खलु तद्वाच्यं वधूबन्धुभिः॥१७॥

शार्ङ्गरवः -- गृहीतः सन्देशः ।
काश्यपः -- वत्से त्वमिदानीमनुशासनीयासि । वनौकसोऽपि सन्तो
लौकिकज्ञा वयम् ।
शार्ङ्गरवः -- न खलु धीमतां कश्चिदविषयो नाम ।
काश्यपः -- सा त्वमितः पतिकुलं प्राप्य --
शुश्रूषस्व गुरून्कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने
भर्तृर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः ।
भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भाग्येष्वनुत्सेकिनी
यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः॥१८॥

अनसुया -- कथं वा गौतमी मन्यते ।
गौतमी -- एतावान्वधूजनस्योपदेशः । जाते एतत्खलु सर्वमवधारय
।
काश्यपः -- वत्से परिष्वजस्व मां सखीजनं च ।
शकुन्तला -- तात इत एव किं प्रियंवदानुसूये सख्यौ निवर्तिष्येते ।
काश्यप -- वत्से इमे अपि प्रदेये । न युक्तमनयोस्तत्र गन्तुम् । त्वया
सह गौतमी यास्यति ।
शकुन्तला -- ( पितरमाश्लिष्य )
कथमिदानीं तातस्याङ्कात्परिभ्रष्टा मलयतटोन्मूलिता चन्दनलतेव
देशान्तरे जीवितं धारयिष्यामि ।
काश्यपः -- वत्से किमेवं कातरासि ।
अभिजनवतो भर्तुः श्लाघ्ये स्थिता गृहिणीपदे
विभवगुरुभिः कृत्यैस्तस्य प्रतिक्षणमाकुला ।
तनयमचिरात्प्राचीवार्कं प्रसूय च पावनं
मम विरहजां न त्वं वत्से शुचं गणयिष्यसि॥१९॥

( शकुन्तला पितुः पादयोः पतति )
काश्यपः -- यदिच्छामि ते तदस्तु ।
शकुन्तला -- ( सख्यावुपेत्य )
हला द्वे अपि मां सममेव परिष्वजेथाम् ।
सख्यौ -- ( तथा कृत्वा )
सखि यदि नाम स राजा प्रत्यभिज्ञानमन्थरो
भवेत्ततस्तस्मायिदमात्मनामधेयाङ्कितमङ्गुलीयकं दर्शय ।
शकुन्तला -- अनेन सन्देहेन वामाकम्पितास्मि ।
सख्यौ -- मा भैषीः । अतिस्नेहः पापशङ्की ।
शार्ङ्गरवः -- युगान्तरमारूढः सविता । त्वरतामत्रभवती ।
शकुन्तला -- ( आश्रमाभिमुखी स्थित्वा )
तात कदा नु भूयस्तपोवनं प्रेक्षिष्ये ।
काश्यप -- श्रूयताम् ।
भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी
दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य ।
भर्त्रा तदर्पितकुटुम्बभरेण सार्धं
शान्ते करिष्यसि पदं पुनराश्रमेऽस्मिन्॥२०॥

गौतमी -- जाते परिहीयते गमनवेला । निवर्तय पितरम् । अथ वा
चिरेणापि पुनः पुनरेषैवं मन्त्रयिष्यते । निवर्ततां भवान् ।
काश्यपः -- वत्से उपरुध्यते तपोऽनुष्ठानम् ।
शकुन्तला -- ( भूयः पितरमाश्लिष्य ) तपश्चरणपीडितं
तातशरीरम् । तन्मातिमात्रं मम कृत उत्कण्ठस्व ।
काश्यपः -- ( सनिःश्वासम् )
शममेष्यति मम शोकः कथं नु वत्से त्वया रचितपूर्वम् ।
उटजद्वारविरूढं नीवारबलिं विलोकयतः॥२१॥

गच्छ । शिवास्ते पन्थानः सन्तु ।
( निष्क्रान्ता शकुन्तला सहयायिनश्च )
सख्यौ -- ( शकुन्तलां विलोक्य )
हा धिक् हा धिक् । अन्तर्हिता शकुन्तला वनराज्या ।
काश्यपः -- ( सनिःश्वासम् )
अनसूये गतवती वां सहचारिणी । निगृह्य शोकमनुगच्छतं मां
प्रस्थितम् ।
उभे -- तात शकुन्तलाविरहितं शून्यमिव तपोवनं कथं प्रविशावः
।
काश्यपः -- स्नेहवृत्तिरेवन्दर्शिनी ।
( सविमर्शं परिक्रम्य )
हन्त भोः शकुन्तलां पतिकुलं विसृज्य लब्धमिदानीं स्वास्थ्यम् ।
कुतः ।
अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य सम्प्रेष्य परिग्रहीतुः ।
जातो ममायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा॥२२॥

( इति निष्क्रान्ताः सर्वे )

( इति चतुर्थोऽङ्कः । )

पञ्चमोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशत्यासनस्थो राजा विदूषकश्च )
विदुषकः -- ( कर्णं दत्त्वा )
भो वयस्य सङ्गीतशालान्तरेऽवधानं देहि । कलविशुद्धाया गीतेः
स्वरसंयोगः श्रूयते । जाने त्रयभवती हंसपदिका वर्णपरिचयं
करोतीति ।
राजाः -- तूष्णीं भव । यावदाकर्णयामि ।
( आकाशे गीयते )
अभिनवमधुलोलुपस्त्वं तथा परिचुम्ब्य चूतमञ्जरीम् ।
कमलवसतिमात्रनिर्वृतो मधुकर विस्मृतोऽस्येनां कथम्॥१॥

राजाः -- अहो रागपरिवाहिणी गीतिः ।
विदुषकः -- किं तावद्गीत्या अवगतोऽक्षरार्थः ।
राजाः -- ( स्मितं कृत्वा )
सकृत्कृतप्रणयोऽयं जनः । तदस्या देवीं वसुमतीमन्तरेण
महदुपालम्भनं गतोऽस्मि । सखे माधव्य मद्वचनादुच्यतां
हंसपदिका । निपुणमुपालब्धाः स्म इति ।
विदुषकः -- यद्भवानाज्ञापयति ।
( उत्थाय )
भो वयस्य गृहीतस्य तया परकीयैर्हस्तैः शिखण्डके
ताड्यमानस्याप्सरसा वीतरागस्येव नास्तीदानीं मे मोक्षः ।
राजाः -- गच्छ । नागरिकवृत्त्या सञ्ज्ञापयैनाम् ।
विदुषकः -- का गतिः । ( इति निष्क्रान्ताः )
राजाः -- ( आत्मगतम् )
किं नु खलु गीतमेवंविधार्थमाकर्ण्येष्टजनविरहादृतेपि
बलवदुत्कण्ठितोस्मि । अथवा ।
रम्याणि वीक्ष्य मधुरांश्च निशम्य शब्दान्पर्युत्सुको भवति
यत्सुखितोऽपि जन्तुः ।
तच्चेतसा स्मरति नूनमबोधपूर्वं भावस्थिराणि
जननान्तरसौहृदानि॥२॥

( इति पर्याकुलस्तिष्ठति )
( ततः प्रविशति कञ्चुकी )
कञ्चुकी -- अहो नु खल्वीदृशीमवस्थां प्रतिपन्नोऽस्मि ।
आचार इत्यवहितेन मया गृहीता
या वेत्रयष्टिरवरोधगृहेषु राज्ञः ।
काले गते बहुतिथे मम सैव जाता
प्रस्थानविक्लवगतेरवलम्बनार्था॥३॥

भोः कामं धर्मकार्यमनतिपात्यं देवस्य । तथापीदानीमेव
धर्मासनादुत्थिताय पुनरुपरोधकारि कण्वशिष्यागमनमस्मै नोत्सहे
निवेदयितुम् । अथ वाऽविश्रमोऽयं लोकतन्त्राधिकारः । कुतः ।
भानुः सकृद्युक्ततुरङ्ग एव रात्रिन्दिवं गन्धवहः प्रयाति ।
शेषः सदैवाहितभूमिभारः षष्ठांशवृत्तेरपि धर्म एषः॥

४॥

यावन्नियोगमनुतिष्ठामि ।
( परिक्रम्यावलोक्य च )
एष देवः
प्रजाः प्रजाः स्वा इव तन्त्रयित्वा
निषेवते श्रान्तमना विविक्तम् ।
यूथानि सञ्चार्य रविप्रतप्तः
शीतं दिवा स्थानमिव द्विपेन्द्रः॥५॥

( उपगम्य )
जयतु जयतु देवः । एते खलु हिमगिरेरुपत्यकारण्यवासिनः
काश्यपसन्देशमादाय सस्त्रीकास्तपस्विनः सम्प्राप्ताः । श्रुत्वा देवः
प्रमाणम् ।
राजाः -- ( सादरम् )
किं काश्यपसन्देशहारिणः ।
कञ्चुकी -- अथ किम् ।
राजाः -- तेन हि मद्वचनाद्विज्ञाप्यतामुपाध्यायः सोमरातः ।
अमूनाश्रमवासिनः श्रौतेन विधिना सत्कृत्य स्वयमेव
प्रवेशयितुमर्हसीति । अहमप्यत्र तपस्विदर्शनोचिते प्रदेशे स्थितः
प्रतिपालयामि ।
क`न्चुकी -- यदाज्ञापयति देवः ।
( इति निष्क्रान्तः )
राजाः -- ( उत्थाय )
वेत्रवति अग्निशरणमार्गमादेशय ।
प्रतिहारी -- इत इतो देवः ।
राजाः -- ( परिक्रामति । अधिकारखेदं निरूप्य )
सर्वः प्रार्थितमर्थमधिगम्य सुखी सम्पद्यते जन्तुः । राज्ञां तु
चरितार्थता दुःखोत्तरैव ।
औत्सुक्यमात्रमवसाययति प्रतिष्ठा
क्लिश्नाति लब्धपरिपालनवृत्तिरेव ।
नातिश्रमापनयनाय यथा श्रमाय
राज्यं स्वहस्तधृतदण्डमिवातपत्रम्॥६॥

( नेपथ्ये )
वैतालिकौ -- विजयतां देवः ।
प्रथमः --
स्वसुखनिरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः
प्रतिदिनमथवा ते वृत्तिरेवंविधैव ।
अनुभवति हि मूर्ध्ना पदपस्तीव्रमुष्णं
शमयति परितापं छायया संश्रितानाम्॥७॥

द्वितीयः --
नियमयसि विमार्गप्रस्थितानात्तदण्डः
प्रशमयसि विवादं कल्पसे रक्षणाय ।
अतनुषु विभवेषु ज्ञातयः सन्तु नाम
त्वयि तु परिसमाप्तं बन्धुकृत्यं प्रजानाम्॥८॥

राजाः -- एते क्लान्तमनसः पुनर्नवीकृताः स्मः ।
( इति परिक्रामति )
प्रतिहारी -- एष अभिनवसम्मार्जनसश्रीकः
सन्निहितहोमधेनुरग्निशरणालिन्दः । आरोहतु देवः ।
राजाः -- ( आरुह्य परिजनांसावलम्बी तिष्ठति )
वेत्रवति किमुद्दिश्य भगवता काश्यपेन मत्सकाशमृषयः प्रेषिताः
स्युः ।
किं तावद्व्रतिनामुपोढतपसां विघ्नैस्तपो दूषितं
धर्मारण्यचरेषु केनचिदुत प्राणिष्वसच्चेष्टितम् ।
आहोस्वित्प्रसवो ममापचरितैर्विष्टम्भितो
वीरुधामित्यारूढबहुप्रतर्कमपरिच्छेदाकुलं मे मनः॥९॥

प्रतिहारी -- सुचरितनन्दिन ऋषयो देवं सभाजयितुमागता इति
तर्कयामि ।
( ततः प्रविशन्ति गौतमीसहिताः शकुन्तलां पुरस्कृत्य मुनयः ।
पुरश्चैषां कञ्चुकी पुरोहितश्च )
कञ्चुकी -- इत इतो भवन्तः ।
शार्ङ्गरवः -- शारद्वत ।
महाभागः कामं नरपतिरभिन्नस्थितिरसौ
न कश्चिद्वर्णानामपथमपकृष्टोऽपि भजते ।
तथापीदं शश्वत्परिचितविविक्तेन मनसा
जनाकीर्णं मन्ये हुतवहपरीतं गृहमिव॥१०॥

शारद्वतः -- स्थाने भवान्पुरप्रवेशादित्थम्भूतः संवृत्तः ।
अहमपि
अभ्यक्तमपि स्नातः शुचिरशुचिमिव प्रबुद्ध इव सुप्तम् ।
बद्धमिव स्वैरगतिर्जनमिह सुखसङ्गिनमवैमि॥११॥

शकुन्तला -- ( निमित्तं सूचयित्वा )
अहो किं मे वामेतरन्नयनं विस्फुरति ।
गौतमी -- जाते प्रतिहतममङ्गलम् । सुखानि ते भर्तृकुलदेवता
वितरन्तु ।
( इति परिक्रामति )
पुरोहितः -- ( राजानं निर्दिश्य )
भो भोस्तपस्विनः असावत्रभवान्वर्णाश्रमाणां रक्षिता प्रागेव
मुक्तासनो वः प्रतिपालयति । पश्यतैनम् ।
शार्ङ्गरवः -- भो महाब्राह्मण काममेतदभिनन्दनीयं तथापि
वयमत्र मध्यस्थाः । कुतः
भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैर्नवाम्बुभिर्दूरविलम्बिनो घनाः ।
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः स्वभाव एवैष परोपकारिणाम्
॥१२॥

प्रतीहारी -- देव प्रसन्नमुखवर्णा दृश्यन्ते । जानामि
विश्रब्धकार्या ऋषयः ।
राजाः -- ( शकुन्तलां दृष्ट्वा )
अथात्रभवती
का स्विदवगुण्ठनवती नातिपरिस्फुटशरीरलावण्या ।
मध्ये तपोधनानां किसलयमिव पाण्डुपत्राणाम्॥१३॥

प्रतीहारी -- देव कुतूहलगर्भः प्रहितो न मे तर्कः प्रसरति । ननु
दर्शनीया पुनरस्या आकृतिर्लक्ष्यते ।
राजाः -- भवतु । अनिर्वर्णनीयं परकलत्रम् ।
शकुन्तला -- ( हस्तमुरसि कृत्वा । आत्मगतम् )
हृदय किमेवं वेपसे । आर्यपुत्रस्य भावमवधार्य धीरं तावद्भव ।

पुरोहितः -- ( पुरो गत्वा )
एते विधिवदर्चितास्तपस्विनः । कश्चिदेषामुपाध्यायसन्देशः । तं
देवः श्रोतुमर्हति ।
राजाः -- अवहितोऽस्मि ।
ऋषयः -- ( हस्तानुद्यम्य )
विजयस्व राजन् ।
राजाः -- सर्वानभिवादये ।
ऋषयः -- इष्टेन युज्यस्व ।
राजाः -- अपि निर्विघ्नतपसो मुनयः ।
ऋषयः --
कुतो धर्मक्रियाविघ्नः सतां रक्षितरि त्वयि ।
तमस्तपति धर्मांशौ कथमाविर्भविष्यति॥१४॥

राजाः -- अर्थवान्खलु मे राजशब्दः । अथ भगवान्लोकानुग्रहाय
कुशली काश्यपः ।
शार्ङ्गरवः -- स्वाधीनकुशलाः सिद्धिमन्तः । स
भवन्तमनामयप्रश्नपूर्वकमिदमाह ।
राजाः -- किमाज्ञापयति भगवान् ।
शार्ङ्गरवः -- यन्मिथःसमयादिमां मदीयां दुहितरं
भवानुपायंस्त तन्मया प्रीतिमता युवयोरनुज्ञातम् । कुतः
त्वमर्हतां प्राग्रसरः स्मृतोऽसि नः
शकुन्तला मूर्तिमती च सत्क्रिया ।
समानयंस्तुल्यगुणं वधूवरं
चिरस्य वाच्यं न गतः प्रजापतिः॥१५॥

तदिदानीमापन्नसत्त्वेयं प्रतिगृह्यतां सहधर्माचरणायेति ।
गौतमी -- आर्य किमपि वक्तुकामास्मि । न मे वचनावसरोऽस्ति ।
कथमिति ।
नापेक्षितो गुरुजनोऽनया त्वया पृष्टो न बन्धुजनः ।
एकैकस्मिन्नेव चरिते भणामि किमेकैकम्॥१६॥

शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
किं नु खल्वार्यपुत्रो भणति ।
राजाः -- किमिदमुपन्यस्तम् ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
पावकः खलु वचनोपन्यासः ।
शार्ङ्गरवः -- कथमिदं नाम । भवन्त एव सुतरां
लोकवृत्तान्तनिष्णाताः ।
सतीमपि ज्ञातिकुलैकसंश्रयां
जनोऽन्यथा भर्तृमतीं विशङ्कते ।
अतः समीपे परिणेतुरिष्यते ।
प्रियाऽप्रिया वा प्रमदा स्वबन्धुभिः॥१७॥

राजाः -- किमत्रभवती मया परिणीतपूर्वा ।
शकुन्तला -- ( सविषादम् आत्मगतम् )
हृदय साम्प्रतं ते आशङ्का ।
शार्ङ्गरवः --
किं कृतकार्यद्वेषो धर्मं प्रति विमुखता ।
कृतावज्ञा ।
राजाः -- कुतोऽयमसत्कल्पनाप्रश्नः ।
शार्ङ्गरवः --
मूर्च्छन्त्यमी विकाराः प्रायेणैश्वर्यमत्तेषु॥१८॥

राजाः -- विशेषेणधिक्षिप्तोऽस्मि ।
गौतमी -- जाते मुहूर्तं मा लज्जस्व । अपनेष्यामि
तावत्तेऽवगुण्ठनम् । ततस्त्वां भर्ताभिज्ञास्यति ।
( इति यथोक्तं करोति )
राजाः -- ( शकुन्तलां निर्वर्ण्य । आत्मगतम् )
इदमुपनतमेवं रूपमक्लिष्टकान्ति
प्रथमपरिगृहीतं स्यान्न वेत्यव्यवस्यन् ।
भ्रमर इव विभाते कुन्दमन्तस्तुषारं
न च खलु परोभोक्तुं नापि शक्नोमि हातुम्॥१९॥

( इति विचारयन्स्थितः )
प्रतीहारी -- ( स्वगतम् )
अहो धर्मापेक्षिता भर्तुः । इदृशं नाम सुखोपनतं रूपं दृष्टा
कोऽन्यो विचारयति ।
शार्ङ्गरवः -- भो राजन् किमिति जोषमास्यते ।
राजाः -- भोस्तपोधनाः चिन्तयन्नपि न खलु स्वीकरणमत्रभवत्याः
स्मरामि । तत्कथमिमामभिव्यक्तसत्त्वलक्षणां प्रत्यात्मानं
क्षेत्रिणमाशङ्कमानः प्रतिपत्स्ये ।
शकुन्तला -- ( अपवार्य )
आर्यस्य परिणय एव सन्देहः । कुत इदानीं मे दूराधिरोहिण्याशा ।
शार्ङ्गरवः-- मा तावत् ।
कृताभिमर्शामनुमन्यमानः सुतां त्वया नाम मुनिर्विमान्यः ।
मुष्टं प्रतिग्राहयता स्वमर्थं पात्रीकृतो दस्युरिवासि येन॥। २०॥

शारद्वतः -- शार्ङ्गरव विरम त्वमिदानीम् । शकुन्तले
वक्तव्यमुक्तमस्माभिः । सोऽयमत्रभवानेवमाह ।
दीयतामस्मै प्रत्ययप्रतिवचनम् ।
शकुन्तला -- ( अपवार्य )
इदमवस्थान्तरं गते तादृशेऽनुरागे किं वा स्मारितेन । आत्मेदानीं
मे शोचनीय इति व्यवसितमेतत् ।
( प्रकाशम् )
आर्यपुत्र -
( इत्यर्धोक्ते )
संशयित इदानीं परिणये नैष समुदाचारः ।
पौरव युक्तं नाम ते तथा पुराश्रमपदे स्वभावोत्तानहृदयमिमं
जनं समयपूर्वं प्रतार्य साम्प्रतमीदृशैरक्षरैः प्रत्याख्यातुम् ।
राजाः -- ( कर्णौ विधाय )
शान्तं पापम् ।
व्यपदेशमाविलयितुं किमीहसे जनमिमं च पातयितुम् ।
कूलङ्कषेव सिन्धुः प्रसन्नमम्भस्तटतरुं च॥२१॥

शकुन्तला -- भवतु । यदि परमार्थतः परपरिग्रहशङ्किना
त्वयैवं प्रवृत्तं तदभिज्ञानेनानेन तवाशङ्कामपनेष्यामि ।
राजाः -- उदारः कल्पः ।
शकुन्तला -- ( मुद्रास्थानं परामृश्य )
हा धिक् हा धिक् । अङ्गुलीयकशून्या मेऽङ्गुलिः ।
( इति सविषादं गौतमीमवेक्षते )
गौतमी -- नूनं ते शक्रावताराभ्यन्तरे शचीतीर्थसलिलं
वन्दमानायाः प्रभ्रष्टमङ्गुलीयकम् ।
राजाः -- ( सस्मितम् )
इदं तत्प्रत्युत्पन्नमति स्त्रैणमिति यदुच्यते ।
शकुन्तला -- अत्र तावद्विधिना दर्शितं प्रभुत्वम् । अपरं ते
कथयिष्यामि ।
राजाः -- श्रोतव्यमिदानीं संवृत्तम् ।
शकुन्तला -- नन्वेकस्मिन्दिवसे नवमालिकामण्डपे
नलिनीपत्रभाजनगतमुदकं तव हस्ते सन्निहितमासीत् ।
राजाः -- शृणुमस्तावत् ।
शकुन्तला -- तत्क्षणे स मे पुत्रकृतको दीर्घापाङ्गो नाम मृगपोतक
उपस्थितः । त्वयायं तावत्प्रथमं पिबत्वित्यनुकम्पिनोपच्छन्दित उदकेन
। न पुनस्तेऽपरिचयाध्दस्ताभ्यासमुपगतः । पश्चात्तस्मिन्नेव मया
गृहीते सलिलेऽनेन कृतः प्रणयः । तदा त्वमित्थं प्रहसितोऽसि ।
सर्वः सगन्धेषु विश्वसिति । द्वावप्यत्रारण्यकाविति ।
राजाः --
एवमादिभिरात्मकार्यनिर्वर्तिनीनामनृतमयवाङ्मधुभिराकृष्यन्ते
विषयिणः ।
गौतमी -- महाभाग नार्हस्येवं मन्त्रयितुम् ।
तपोवनसंवर्धितोऽनभिज्ञोऽयं जनः कैतवस्य ।
राजाः -- तापसवृद्धे ।
स्त्रीणामशिक्षितपटुत्वममानुषीषु
सन्दृश्यते किमुत याः प्रतिबोधवत्यः ।
प्रागन्तरिक्षगमनास्त्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः
परभृताः खलु पोषयन्ति॥२२॥

शकुन्तला -- ( सरोषम् )
अनार्य आत्मनो हृदयानुमानेन प्रेक्षसे । क इदानीमन्यो
धर्मकञ्चुकप्रवेशिनस्तृणच्छन्नकूपोपमस्य तवानुकृतिं
प्रतिपत्स्यते ।
राजाः -- ( आत्मगतम् )
सन्दिग्धबुद्धिं मां कुर्वन्नकैतव इवास्याः कोपो लक्ष्यते । तथा ह्यनया
मय्येव विस्मरणदारुणचित्तवृत्तौ
वृत्तं रहः प्रणयमप्रतिपद्यमाने ।
भेदाद्भ्रुवोः कुटिलयोरतिलोहिताक्ष्या
भग्नं शरासनमिवातिरुषा स्मरस्य॥२३॥

( प्रकाशम् )
भद्रे प्रथितं दुष्यन्तस्य चरितम् । तथापीदं न दृश्यते ।
शकुन्तला -- सुष्ठु तावदत्र स्वच्छन्दचारिणी कृतास्मि
याहमस्य पुरुवंशप्रत्ययेन मुखमधोर्हृदयविषस्य
हस्ताभ्यासमुपगता ।
शार्ङ्गरवः -- इत्थमात्मकृतं चापलं दहति ।
अतः परीक्ष्य कर्तव्यं विशेषात्सङ्गतं रहः ।
अज्ञातहृदयेष्वेवं वैरीभवति सौहृदम्॥२४॥

राजाः -- अयि भोः किमत्रभवतीप्रत्ययादेवास्मान्संयुतदोषाक्षरैः
क्षिणुथ ।
शार्ङ्गरवः --( सासूयम् )
श्रुतं भवद्भिरधरोत्तरम् ।
आ जन्मनः शाठ्यमशिक्षितो यस्तस्याप्रमाणं वचनं जनस्य ।
परातिसन्धानमधीयते यैर्विद्येति ते सन्तु किलाप्तवाचः॥२५॥

राजाः -- भोः सत्यवादिन् अभ्युपगतं तावदस्माभिरेवम् । किं
पुनरिमामतिसन्धाय लभ्यते ।
शार्ङ्गरवः -- विनिपातः ।
राजाः -- विनिपातः पौरवैः प्रार्थ्यत इति न श्रद्धेयमेतत् ।
शारद्वतः-- शार्ङ्गरव किमुत्तरेण । अनुष्ठितो गुरोः सन्देशः ।
प्रतिनिवर्तामहे वयम् ।
( राजानं प्रति )
तदेषा भवतः कान्ता त्यज वैनां गृहाण वा ।
उपपन्ना हि दारेषु प्रभुता सर्वतोमुखी॥२६॥

गौतमि गच्छाग्रतः ।
( इति प्रस्थिताः )
शकुन्तला -- कथमनेन कितवेन विप्रलब्धास्मि । यूयमपि मां
परित्यजथ ।
( इत्यनुप्रतिष्ठते )
गौतमी -- ( स्थित्वा )
वत्स शार्ङ्गरव अनुगच्छतीयं खलु नः करुणपरिदेविनी शकुन्तला ।
प्रत्यादेशपरुषे भर्तरि किं वा मे पुत्रिका करोतु ।
शार्ङ्गरवः -- ( सरोषं निवृत्य )
किं पुरोभागे स्वातन्त्र्यमवलम्बसे ।
( शकुन्तला भीता वेपते )
शार्ङ्गरवः -- शकुन्तले ।
यदि यथा वदति क्षितिपस्तथा त्वमसि किं पितुरुत्कुलया त्वया ।
अथ तु वेत्सि शुचि व्रतमात्मनः पतिकुले तव दास्यमपि क्षमम्॥२७॥

तिष्ठ । साधयामो वयम् ।
राजाः -- भोस्तपस्विन् किमत्रभवतीं विप्रलभसे ।
कुमुदान्येव शशाङ्कः सविता बोधयति पङ्कजान्येव ।
वशिनां हि परपरिग्रहसंश्लेषपराङ्मुखी वृत्तिः॥२८॥

शार्ङ्गरवः -- यदा तु पूर्ववृत्तमन्यसङ्गाद्विस्मृतो भवांस्तदा
कथमधर्मभीरुः ।
राजाः -- भवन्तमेवात्र गुरुलाघवं पृच्छामि ।
मूढः स्यामहमेषा वा वदेन्मिथ्येति संशये ।
दारत्यागी भवाम्याहो परस्त्रीस्पर्शपांसुलः॥२९॥

पुरोहितः -- ( विचार्य )
यदि तावदेवं क्रियताम् ।
राजाः -- अनुशास्तु मां भवान् ।
पुरोहितः -- अत्रभवती तावदाप्रसवादस्मद्गृहे तिष्ठतु । कुत
इदमुच्यत इति चेत् । त्वं साधुभिरादिष्टपूर्वः प्रथममेव
चक्रवर्तिनं पुत्रं जनयिष्यसीति । स चेन्मुनिदौहित्रस्तल्लक्षणोपपन्नो
भविष्यति अभिनन्द्य शुद्धान्तमेनां प्रवेशयिष्यसि । विपर्यये तु
पितुरस्याः समीपनयनमवस्थितमेव ।
राजाः -- यथा गुरुभ्यो रोचते ।
पुरोहितः -- वत्से अनुगच्छ माम् ।
शकुन्तला -- भगवति वसुधे देहि मे विवरम् ।
( इति रुदती प्रस्थिता । निष्क्रान्ता सह पुरोधसा तपस्विभिश्च )
( राजा शापव्यवहितस्मृतिः शकुन्तलागतमेव चिन्तयति )
( नेपथ्ये )
आश्चर्यमाश्चर्यम् ।
राजाः -- ( आकर्ण्य )
किं नु खलु स्यात् ।
( प्रविश्य )
पुरोहितः -- ( सविस्मयम् )
देव अद्भुतं खलु संवृत्तम् ।
राजाः -- किमिव ।
पुरोहितः -- देव परावृत्तेषु कण्वशिष्येषु -
सा निन्दन्ती स्वानि भाग्यानि बाला बाहूत्क्षेपं क्रन्दितुं च प्रवृत्ता ।
राजाः -- किं च ।
पुरोहितः --
स्त्रीसंस्थानं चाप्सरस्तीर्थमारादुत्क्षिप्यैनां ज्योतिरेकं जगाम॥३०॥

( सर्वे विस्मयं रूपयन्ति )
राजाः -- भगवन् प्रागपि सोऽस्माभिरर्थः प्रत्यादिष्ट एव । किं
वृथा तर्केणान्विष्यते । विश्राम्यतु भवान् ।
पुरोहित -- ( विलोक्य )
विजयस्व ।
( इति निष्क्रान्तः )
राजाः -- वेत्रवति पर्याकुलोऽस्मि । शयनभूमिमार्गमादेशय ।
प्रतीहारी -- इत इतो देवः ।
( इति प्रस्थिता )
राजाः --
कामं प्रत्यादिष्टां स्मरामि न परिग्रहं मुनेस्तनयाम् ।
बलवत्तु दूयमानं प्रत्याययतीव मां हृदयम्॥३१॥

( इति निष्क्रान्ताः सर्वे )

( इति पञ्चमोऽङ्कः । )

षष्ठोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशति नागरिकः श्यालः पश्चाद्बद्धं पुरुषमादाय
रक्षिणौ च )
रक्षिणौ -- ( पुरुषं ताडयित्वा )
अरे कुम्भीरक कथय कुत्र त्वयेतन्मणिबन्धनोत्कीर्णनामधेयं
राजकीयमङ्गुलीयकं समासादितम् ।
पुरुषः -- ( भीतिनाटितकेन )
प्रसीदन्तु भावमिश्राः । नाहमीदृशकर्मकारी ।
प्रथमः -- किं शोभनो ब्राह्मण इति कृत्वा
( कलयित्वा )
राज्ञा प्रतिग्रहो दत्तः ।
पुरुषः -- शृणुतेदानीम् । अहं शक्रावताराभ्यन्तरवासी
धीवरः ।
द्वितियः --पाटच्चर किमस्माभिर्जातिः पृष्टा ।
श्यालः -- सूचक कथयतु सर्वननुक्रमेण । मैनमन्तरा
प्रतिबध्नीतम् ।
उभौ -- यदावुत्त आज्ञापयति । कथय ।
पुरुषः -- अहं जालोद्गालादिभिर्मत्स्यबन्धनोपायैः कुटुम्बभरणं
करोमि ।
श्यालः -- ( विहस्य )
विशुद्ध इदानीमाजीवः ।
पुरुषः -- भर्तः मा एवं भण ।
सहजं किल यद्विनिन्दितं न खलु तत्कर्म विवर्जनीयम् ।
पशुमारणकर्मदारुणोऽनुकम्पामृदुरेव श्रोत्रियः॥१॥

श्यालः -- ततस्ततः ।
पुरुषः -- एकस्मिन्दिवसे खण्डशो रोहितमत्स्यो मया कल्पितः ।
यावत्तस्योदराभ्यन्तरे प्रेक्षे तावदिदं रत्नभासुरमङ्गुलीयकं
दृष्टम् । पश्चादहमस्य विक्रयाय दर्शयन्गृहीतो भावमिश्रैः ।
मारयत वा मुञ्चत वा । अयमस्यागमवृत्तान्तः ।
श्यालः -- जानुक विस्रगन्धी गोधादी मत्स्यबन्ध एव निःसंशयम् ।
अङ्गुलीयकदर्शनमस्य विमर्शयितव्यम् । राजकुलमेव गच्छामः ।
रक्षिणौ -- तथा । गच्छ अरे ग्रन्थिभेदक ।
( सर्वे परिक्रामन्ति )
श्यालः -- सूचक इमं गोपुरद्वारेऽप्रमत्तौ प्रतिपालयतं
यावदिदमङ्गुलीयकं यथागमनं भर्ते निवेद्य ततः शासनं प्रतीष्य
निष्क्रामामि ।
उभौ -- प्रविशत्वावुत्तः स्वामिप्रसादाय ।
( इति निष्क्रान्तः श्यालः )
प्रथमः -- जानुक चिरायते खल्वावुत्तः ।
द्वितीयः -- नन्ववसरोपसर्पणीया राजानः ।
प्रथमः -- जानुक स्फुरतो मम हस्तावस्य वधस्य सुमनसः पिनद्धुम्
।
( इति पुरुषं निर्दिशति )
पुरुषः -- नार्हति भावोऽकारणमारणो भवितुम् ।
द्वितीयः -- ( विलोक्य )
एष नौ स्वामी पत्रहस्तो राजशासनं प्रतीष्येतोमुखो दृश्यते ।
गृध्रबलिर्भविष्यसि शुनो मुखं वा द्रक्ष्यासि ।
( प्रविश्य )
श्यालः -- सूचक मुच्यतामेष जालोपजीवी । उपपन्नः
खल्वस्याङ्गुलीयकस्यागमः ।
सूचकः -- यथावुत्तो भणति । एष यमसदनं प्रविश्य
प्रतिनिवृत्तः ।
( इति पुरुषं परिमुक्तबन्धनं करोति )
पुरुषः -- ( श्यालं प्रणम्य )
भर्तः अथ कीदृशो म आजीवः ।
श्यालः -- एष भर्त्राङ्गुलीयकमूल्यसम्मितः प्रसादोऽपि दापितः ।
( इति पुरुषाय स्वं प्रयच्छति )
पुरुषः -- ( सप्रणामं प्रतिगृह्य )
भर्तः अनुगृहीतोऽस्मि ।
सूचकः -- एष नामानुग्रहो यच्छूलादवतार्य हस्तिस्कन्धे
प्रतिष्ठापितः ।
जानुक -- आवुत्त पारितोषिकं कथयति तेनाङ्गुलीयकेन भर्तुः
सम्मतेन भवितव्यमिति ।
श्यालः -- न तस्मिन्महार्हं रत्नं भर्तुर्बहुमतमिति तर्कयामि । तस्य
दर्शनेन भर्त्राऽभिमतो जनः स्मृतः । मुहूर्तं प्रकृतिगम्भीरोऽपि
पर्यश्रुनयन आसीत् ।
सूचकः -- सेवितं नामावुत्तेन ।
जानुकः -- ननु भण । अस्य कृते मात्स्यिकभर्तुरिति ।
( इति पुरुषमसूयया पश्यति )
पुरुषः -- भट्टारक इतोऽर्धं युष्माकं सुमनोमूल्यं भवतु ।
जानुकः -- एतावद्युज्यते ।
श्यालः -- धीवर महत्तरस्त्वं प्रियवयस्यक इदानीं मे संवृत्तः ।
कादम्बरीसाक्षिकमस्माकं प्रथमसौहृदमिष्यते । तच्छौण्डिकापणमेव
गच्छामः ।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे)
प्रवेशकः ।
( ततः प्रविशत्याकाशयानेन सानुमती नामाप्सराः )
सानुमती -- निर्वर्तितं मया
पर्यायनिर्वर्तनीयमप्सरस्तीर्थसांनिध्यं
यावत्साधुजनस्यभिषेककाल इति साम्प्रतमस्य राजर्षेरुदन्तं
प्रत्यक्षीकरिष्यामि । मेनकासम्बन्धेन शरीरभूता मे शकुन्तला ।
तया च दुहितृनिमित्तमादिष्टपूर्वास्मि ।
( समन्तादवलोक्य )
किं नु खलु ऋतूत्सवेऽपि निरुत्सवारम्भमिव राजकुलं दृश्यते । अस्ति
मे विभवः प्रणिधानेन सर्वं परिज्ञातुम् । किं तु सख्या आदरो मया
मानयितव्यः । भवतु । अनयोरेवोद्यानपालिकयोस्तिरस्करिणीप्रतिच्छन्ना
पार्श्ववर्तिनी भूत्वोपलप्स्ये ।
( इति नाट्येनावतीर्य स्थिता )
( ततः प्रविशति चूताङ्कुरमवलोकयन्ती चेटी । अपरा च
पृष्ठतस्तस्याः )
प्रथमा --
आताम्रहरितपाण्डुर जीवितसर्वं वसन्तमासस्य ( योः ) ।
दृष्टोऽसि चूतकोरक ऋतुमङ्गल त्वां प्रसादयामि॥२॥

द्वितीया -- परभृतिके किमेकाकिनी मन्त्रयसे ।
प्रथमा -- मधुकरिके चूतकलिकां दृष्ट्त्वोन्मत्ता परभृतिका
भवति ।
द्वितीया -- ( सहर्षं त्वरयोपगम्य )
कथमुपस्थितो मधुमासः ।
प्रथमा -- मधुकरिके तवेदानीं काल एष मदविभ्रमगीतानाम् ।
द्वितीया -- सखि अवलम्बस्व मां यावदग्रपादस्थिता भूत्वा
चूतकलिकां गृहीत्वा कामदेवार्चनं करोमि ।
प्रथमा -- यदि ममापि खल्वर्धमर्चनफलस्य ।
द्वितीया -- अकथितेऽप्येतत्सम्पद्यते यत एकमेव नौ जीवीतं
द्विधास्थितं शरीरम् ।
( सखीमवलम्ब्य स्थिता चूताङ्कुरं गृह्णाति )
अये अप्रतिबुद्धोऽपि चूतप्रसवोऽत्र बन्धनभङ्गसुरभिर्भवति ।
( इति कपोतहस्तकं कृत्वा )
त्वमसि मया चूताङ्कुर दत्तः कामाय गृहीतधनुषे ।
पथिकजनयुवतिलक्ष्यः पञ्चाभ्यधिकः शरो भव॥३॥

( इति चूताङ्कुरं क्षिपति )
( प्रविश्यापटीक्षेपेण कुपितः ) ।
कञ्चुकी -- मा तावदनात्मज्ञे । देवेन प्रतिषिद्धे वसन्तोत्सवे
त्वमाम्रकलिकाभङ्गं किमारभसे ।
उभे -- ( भीते )
प्रसीदत्वार्यः । अगृहीतार्थे आवाम् ।
कञ्चुकी -- न किल श्रुतं युवाभ्यां यद्वासन्तिकैस्तरुभिरपि देवस्य
शासनं प्रमाणीकृतं तदाश्रयिभिः पत्रिभिश्च । तथा हि
चूतानां चिरनिर्गतापि कलिका बध्नाति न स्वं रजः
सन्नद्धं यदपि स्थितं कुरबकं तत्कोरकावस्थया ।
कण्ठेषु स्खलितं गतेऽपि शिशिरे पुंस्कोकिलानां रुतं
शङ्के संहरति स्मरोऽपि चकितस्तूणार्धकृष्टं शरम्॥४॥

सनुमती -- नास्ति सन्देहः । महाप्रभावो राजर्षिः ।
प्रथमा -- आर्य कति दिवसान्यावयोर्मित्रावसुना राष्ट्रियेण
भट्टिनीपादमूलं प्रेषितयोः । अत्र च नौ प्रमदवनस्य पालनकर्म
समर्पितम् । तदागन्तुकतयाऽश्रुतपूर्व आवाभ्यामेष वृत्तान्तः ।
कञ्चुकी -- भवतु । न पुनरेवं प्रवर्तितव्यम् ।
उभे -- आर्य कौतूहलं नौ । यद्यनेन जनेन श्रोतव्यं कथयत्वार्यः
किन्निमित्तं भर्त्रा वसन्तोत्सवः प्रतिषिद्धः ।
सानुमती -- उत्सवप्रियाः खलु मनुष्याः । गुरुणा कारणेन
भवितव्यम् ।
कञ्चुकी -- बहुलीभूतमेतत्किं न कथ्यते । किमत्रभवत्योः कर्णपथं
नायातं शकुन्तलाप्रत्यादेशकौलीनम् ।
उभे -- श्रुतं राष्ट्रियमुखाद्यावदङ्गुलीयकदर्शनम् ।
कञ्चुकी -- तेन ह्यल्पं कथयितव्यम् । यदैव खलु
स्वाङ्गुलीयकदर्शनादनुस्मृतं देवेन सत्यमूढपूर्वा मे तत्रभवती
रहसि शकुन्तला मोहात्प्रत्यादिष्टेति तदाप्रभृत्येव
पश्चात्तापमुपगतो देवः । तथा हि
रम्यं द्वेष्टि यथा पुरा प्रकृतिभिर्न प्रत्यहं सेव्यते
शय्याप्रान्तविवर्तनैर्विगमयत्युन्निद्र एव क्षपाः ।
दाक्षिण्येन ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा गोत्रेषु
स्खलितस्तदा भवति च व्रीडाविलक्षश्चिरम्॥५॥

सानुमती -- प्रियं मे ।
कञ्चुकी -- अस्मात्प्रभवतो वैमनस्यादुत्सवः प्रत्याख्यातः ।
उभे -- युज्यते ।
( नेपथ्ये )
एतु एतु भवान् ।
कञ्चुकी -- ( कर्णं दत्त्वा )
अये । इत एवाभिवर्तते देवः । स्वकर्मानुष्ठीयताम् ।
उभे -- तथा ।
(इति निष्क्रान्ते)
( ततः प्रविशति पश्चात्तापसदृशवेषो राजा विदूषकः
प्रतीहारी च । )
कञ्चुकी -- ( राजानमवलोक्य )
अहो सर्वास्ववस्थासु रमणीयत्वमाकृतिविशेषाणाम् । एवमुत्सुकोऽपि
प्रियदर्शनो देवः । तथा हि
प्रत्यादिष्टविशेषमण्डनविधिर्वामप्रकोष्ठार्पितं
बिभ्रत्काञ्चनमेकमेव वलयं श्वासोपरक्ताधरः ।
चिन्ताजागरणप्रतान्तनयनस्तेजोगुणादात्मनः
संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणोऽपि नालक्ष्यते॥६॥

सानुमती -- ( राजानं दृष्ट्वा )
स्थाने खलु प्रत्यादेशविमानिताऽप्यस्य कृते शकुन्तला क्लाम्यति ।
राजाः -- ( ध्यानमन्दं परिक्रम्य )
प्रथमं सारङ्गाक्ष्या प्रियया प्रतिबोध्यमानमपि सुप्तम् ।
अनुशयदुःखायेदं हतहृदयं सम्प्रति विबुद्धम्॥७॥

सानुमती -- नन्वीदृशानि तपस्विन्या भागधेयानि ।
विदूषकः -- ( अपवार्य )
लङ्घित एष भूयोऽपि शकुन्तलाव्याधिना । न जाने कथं
चिकित्सितव्यो भविष्यतीति ।
कञ्चुकी -- ( उपगम्य )
जयतु जयतु देवः । महाराज प्रत्यवेक्षिताः प्रमदवनभूमयः
यथाकाममध्यास्तां विनोदस्थानानि महाराजः ।
राजाः -- वेत्रवति मद्वचनादमात्यमार्यपिशुनं ब्रूहि ।
चिरप्रबोधान्न सम्भावितमस्माभिरद्य धर्मासनमध्यासितुम् ।
यत्प्रत्यवेक्षितं पौरकार्यमार्येण तत्पत्रमारोप्य दीयतामिति ।
प्रतीहारी -- यद्देव आज्ञापयति ।
( इति निष्क्रान्ता )
राजाः -- वातायन त्वमपि स्वं नियोगमशून्यं कुरु ।
कञ्चुकी -- यदाज्ञापयति देवः ।
( इति निष्क्रान्तः )
विदूषकः -- कृतं भवता निर्मक्षिकम् । साम्प्रतं
शिशिरातपच्छेदरमणीयेऽस्मिन्प्रमदवनोद्देश आत्मानं रमयिष्यसि ।
राजाः -- वयस्य यदुच्यते रन्ध्रोपनिपातिनोऽनर्था इति तद्व्यभिचारि
वचः । कुतः
मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना मम च मुक्तमिदं तमसा मनः ।
मनसिजेन सखे प्रहरिष्यता धनुषि चूतशरश्च निवेशितः॥८॥

विदूषकः -- तिष्ठ तावत् । अनेन दण्डकाष्ठेन कन्दर्पबाणं
नाशयिष्यामि ।
( इति दण्डकाष्ठमुद्यम्य चूताङ्कुरं पातयितुमिच्छति )
राजाः -- ( सस्मितम् )
भवतु । दृष्टं ब्रह्मवर्चसम् । सखे क्वोपविष्टः प्रियायाः
किञ्चिदनुकारिणीषु लतासु दृष्टिं विलोभयामि ।
विषूषक -- नन्वासन्नपरिचारिका चतुरिका भवता सन्दिष्टा ।
माधवीमण्डप इमां वेलामतिवाहयिष्ये । तत्र मे चित्रफलकगतां
स्वहस्तलिखितां तत्रभवत्याः शकुन्तलायाः प्रतिकृतिमानयेति ।
राजाः -- ईदृशं हृदयविनोदनस्थानम् । तत्तमेव मार्गमादेशय
।
विदूषकः -- इत इतो भवान् ।
( उभौ परिक्रमतः । सानुमत्यनुगच्छति )
विदूषकः -- एष मणिशिलापट्टकसनाथो माधवीमण्डप
उपहाररमणीयतया निःसंशयं स्वागतेनेव नौ प्रतीच्छति ।
तत्प्रविश्य निषीदतु भवान् ।
( उभौ प्रवेशं कृत्वोपविष्टौ )
सानुमती -- लतासंश्रिता द्रक्ष्यामि तावत्सख्याः प्रतिकृतम् ।
ततस्तस्यै भर्तुर्बहुमुखमनुरागं निवेदयिष्यामि ।
( इति तथा कृत्वा स्थिता )
राजाः -- सखे सर्वमिदानीं स्मरामि शकुन्तलायाः
प्रथमवृत्तान्तम् । कथितवानस्मि भवते च । स
भवान्प्रत्यादेशवेलायां मत्समीपगतो नासीत् । पूर्वमपि न त्वया
कदाचित्सङ्कीर्तितं तत्रभवत्या नाम । कच्चिदहमिव विस्मृतवानसि
त्वम् ।
विदूषकः -- न विस्मरामि । किं तु सर्वं कथयित्वावसाने पुनस्त्वया
परिहासविजल्प एष न भूतार्थ इत्याख्यातम् । मयापि
मृत्पिण्डबुद्धिना तथैव गृहीतम् । अथवा भवितव्यता खलु
बलवती ।
सानुमती -- एवं न्विदम् ।
राजाः -- ( ध्यात्वा )
सखे त्रायस्व माम् ।
विदूषकः -- भोः किमेतत् । अनुपपन्नं खल्वीदृशं त्वयि । कदापि
सत्पुरुषाः शोकवास्तव्या न भवन्ति । ननु प्रवातेऽपि निष्कम्पा
गिरयः ।
राजाः -- वयस्य निराकरणविक्लवायाः प्रियायाः समवस्थामनुस्मृत्य
बलवदशरणोऽस्मि । सा हि
इतः प्रत्यादेशात्स्वजनमनुगन्तुं व्यवसिता
स्थिता तिष्ठेत्युच्चैर्वदति गुरुशिष्ये गुरुसमे ।
पुनर्दृष्टिं बाष्पप्रसरकलुषामर्पितवती मयि
क्रूरे यत्तत्सविषमिव शल्यं दहति माम्॥९॥

सानुमती -- अहो । ईदृशी स्वकार्यपरता । अस्य सन्तापेनाहं रमे ।
विदूषकः -- भोः अस्ति मे तर्कः केनापि तत्रभवत्याकाशचारिणा
नीतेति ।
राजाः -- कः पतिदेवतामन्यः परामर्ष्टुमुत्सहेत । मेनका किल
सख्यास्ते जन्मप्रतिष्ठेति श्रुतवानस्मि । तत्सहचारिणीभिः सखी ते
हृतेति मे हृदयमाशङ्कते ।
सानुमती -- सम्मोहः खलु विस्मयनीयो न प्रतिबोधः ।
विदूषकः -- यद्येवमस्ति खलु समागमः कालेन तत्रभवत्या ।
राजाः -- कथमिव ।
विदूषकः -- न खलु मातापितरौ भर्तृवियोगदुःखितां दुहितरं
चिरं द्रष्टुं पारयतः ।
राजाः -- वयस्य ।
स्वप्नो नु माया नु मतिभ्रमो नु क्लिष्टं नु तावत्फलमेव पुण्यम् ।
असन्निवृत्त्यै तदतीतमेते मनोरथा नाम तटप्रपाताः॥१०॥

विदूषकः -- मैवम् । नन्वङ्गुलीयकमेव निदर्शनमवश्यं
भाव्यचिन्तनीयः समागमो भवतीति ।
राजाः -- ( अङ्गुलीयकं विलोक्य )
अये इदं तावदसुलभस्थानभ्रंशि शोचनीयम् ।
तव सुचरितमङ्गुलीय नूनं प्रतनु ममेव विभाव्यते फलेन ।
अरुणनखमनोहरासु तस्याश्च्युतमसि लब्धपदं यदङ्गुलीषु॥११॥

सानुमती -- यद्यन्यहस्तगतं भवेत्सत्यमेव शोचनीयं भवेत् ।
विदूषकः -- भोः इयं नाममुद्रा केनोध्दातेन तत्रभवत्या
हस्ताभ्यासं प्रापिता ।
सानुमती -- ममापि कौतूहलेनाकारित एषः ।
राजाः -- श्रूयताम् । स्वनगराय प्रस्थितं मां प्रिया
सबाष्पमाह कियच्चिरेणार्यपुत्रः प्रतिपत्तिं दास्यतीति ।
विदूषकः -- ततस्ततः ।
राजाः -- पश्चादिमां मुद्रां तदङ्गुलौ निवेशयता मया
प्रत्यभिहिता ।
एकैकमत्र दिवसे दिवसे मदीयं नामाक्षरं गणय गच्छसि यावदन्तम्
।
तावत्प्रिये मदवरोधगृहप्रवेशं नेता जनस्तव समीपमुपैष्यतीति
॥१२॥

तच्च दारुणात्मना मया मोहान्नानुष्ठितम् ।
सानुमती -- रमणीयः खल्ववधिर्विधिना विसंवादितः ।
विदूषकः -- अथ कथं धीवरकल्पितस्य रोहितमत्स्यस्योदराभ्यन्तर
आसीत् ।
राजाः -- शचीतीर्थं वन्दमानायाः सख्यास्ते
हस्ताद्गङ्गास्रोतसि परिभ्रष्टम् ।
विदूषकः -- युज्यते ।
सानुमती -- अत एव तपस्विन्याः शकुन्तलाया अधर्मभीरोरस्य
राजर्षेः परिणये सन्देह आसीत् ।
अथ वेदृशोऽनुरागोऽभिज्ञानमपेक्षते । कथमिवैतत् ।
राजाः -- उपालप्स्ये तावदिदमङ्गुलीयकम् ।
विदूषकः -- ( आत्मगतम् )
गृहीतोऽनेन पन्था उन्मत्तानाम् ।
राजाः -- कथं नु तं बन्धुरकोमलाङ्गुलिं करं विहायासि
निमग्नमम्भसि । अथवा ।
अचेतनं नाम गुणं न लक्षयेन्मयैव कस्मादवधीरिता प्रिया॥१३॥

विदूषकः -- ( आत्मगतम् )
कथं बुभुक्षया खादितव्योऽस्मि ।
राजाः -- प्रिये
अकारणपरित्यागानुशयतप्तहृदयस्तावदनुकम्प्यतामयं जनः
पुनर्दर्शनेन ।
( प्रविश्यापटीक्षेपेण चित्रफलकहस्ता )
चतुरिका -- इयं चित्रगता भट्टिनी ।
( इति चित्रफलकं दर्शयति )
विदूषकः -- ( विलोक्य )
साधु वयस्य । मधुरावस्थानदर्शनीयो भावानुप्रवेशः । स्खलतीव
मे दृष्टिर्निम्नोन्नतप्रदेशेषु ।
सानुमती -- अहो एषा राजर्षेर्निपुणता । जाने सख्यग्रतो मे वर्तत
इति ।
राजाः --
यद्यत्साधु न चित्रे स्यात्क्रियते तत्तदन्यथा ।
तथापि तस्या लावण्यं रेखया किञ्चिदन्वितम्॥१४॥

सानुमती -- सदृशमेतत्पश्चात्तापगुरोः स्नेहस्यानवलेपस्य च ।
विदूषकः -- भोः इदानीं तिस्रस्तत्रभवत्यो दृश्यन्ते । सर्वाश्च
दर्शनीयाः । कतमाऽत्र तत्रभवती शकुन्तला ।
सानुमती -- अनभिज्ञः खल्वीदृशस्य रूपस्य मोघदृष्टिरयं जनः
।
राजाः -- त्वं तावत्कतमां तर्कयसि ।
विदूषकः -- तर्कयामि यैषा शिथिलबन्धनोद्वान्तकुसुमेन
केशान्तेनोद्भिन्नस्वेदबिन्दुना वदनेन विशेषतोऽपसृताभ्यां
बाहुभ्यामवसेकस्निग्धतरुणपल्लवस्य चूतपादपस्य पार्श्व
इषत्परिश्रान्तेवालिखिता सा शकुन्तला । इतरे सख्याविति ।
राजाः -- निपुणो भवान् । अस्त्यत्र मे भावचिह्नम् ।
स्विन्नाङ्गुलिविनिवेशो रेखाप्रान्तेषु दृश्यते मलिनः ।
अश्रु च कपोलपतितं दृश्यमिदं वर्णिकोच्छ्वासात्॥१५॥

चतुरिके अर्धलिखितमेतद्विनोदस्थानम् । गच्छ । वर्तिकां तावदानय
।
चतुरिका -- आर्य माधव्य अवलम्बस्व चित्रफलकं यावदागच्छामि
।
राजाः -- अहमेवैतदवलम्बे ।
( इति यथोक्तं करोति )
( निष्क्रान्ता चेटि )
राजाः -- ( निःश्वस्य )
साक्षात्प्रियामुपगतामपहाय पूर्वं चित्रार्पितां पुनरिमां बहु
मन्यमानः ।
स्त्रोतोवहां पथि निकामजलामतीत्य जातः सखे
प्रणयवान्मृगतृष्णिकायाम्॥१६॥

विदूषकः -- ( आत्मगतम् )
एषोऽत्रभवान्नदीमतिक्रम्य मृगतृष्णिकां सङ्क्रान्तः ।
( प्रकाशम् )
भोः अपरं किमत्र लेखितव्यम् ।
सानुमति -- यो यः प्रदेशः सख्या मेऽभिरूपस्तं तमालेखितुकामो
भवेत् ।
राजाः -- श्रूयताम् ।
कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी
पादास्तामभितो निषण्णहरिणा गौरीगुरोः पावनाः ।
शाखालम्बितवल्कलस्य च तरोर्निर्मातुमिच्छाम्यधः
शृङ्गे कृष्णमृगस्य वामनयनं कण्डूयमानां मृगीम्॥१७॥

विदूषकः -- ( आत्मगतम् )
यथाहं पश्यामि पूरितव्यमनेन चित्रफलकं लम्बकूर्चानां
तापसानां कदम्बैः ।
राजाः -- वयस्य अन्यश्च । शकुन्तलायाः प्रसाधनमभिप्रेतमत्र
विस्मृतमस्माभिः ।
विदूषकः -- किमिव ।
सानुमती -- वनवासस्य सौकुमार्यस्य विनयस्य च यत्सदृशं
भविष्यति ।
राजाः --
कृतं न कर्णार्पितबन्धनं सखे शिरीषमागण्डविलम्बिकेसरम् ।
न वा शरच्चन्द्रमरीचिकोमलं मृणालसूत्रं रचित स्तनान्तरे॥

१८॥

विदूषकः -- भोः किं नु तत्रभवती
रक्तकुवलयपल्लवशोभिनाऽग्रहस्तेन मुखमावार्य चकितचकितेव
स्थिता ।
( सावधानं निरूप्य दृष्ट्वा )
आः एष दास्याःपुत्रः कुसुमरसपाटच्चरस्तत्रभवत्या
वदनकमलमभिलङ्घते मधुकरः ।
राजाः -- ननु वार्यतामेष धृष्टः ।
विदूषकः -- भवानेवाविनीतानां शासिताऽस्य वारणे
प्रभविष्यति ।
राजाः -- युज्यते । अयि भोः कुसुमलताप्रियातिथे किमत्र
परिपतनखेदमनुभवसि ।
एषा कुसुमनिषण्णा तृषितापि सती भवन्तमनुरक्ता
प्रतिपालयति मधुकरी न खलु मधु विना त्वया पिबति॥१९॥

सानुमती -- अद्याभिजातं खल्वेष वारितः ।
विदूषकः -- प्रतिषिद्धापि वामैषा जातिः ।
राजाः -- एवं भो न मे शासने तिष्ठसि । श्रूयतां तर्हि सम्प्रति ।
अक्लिष्टबालतरुपल्लवलोभनीयं पीतं मया सदयमेव रतोत्सवेषु ।
बिम्बाधरं स्पृशसि चेद्भ्रमर प्रियायास्त्वां कारयामि
कमलोदरबन्धनस्थम्॥२०॥

विदूषकः -- एवं तीक्ष्णदण्डस्य किं न भेष्यति ।
( प्रहस्य । आत्मगतम् )
एष तावदुन्मत्तः । अहमप्येतस्य सङ्गेनेदृशवर्ण इव संवृत्तः ।
( प्रकाशम् )
भोः चित्रं खल्वेतत् ।
राजाः -- कथं चित्रम् ।
सानुमती -- अहमपीदानीमवगतार्था । किं
पुनर्यथालिखितानुभाव्येषः ।
राजाः -- वयस्य किमिदमनुष्ठितं पौरोभाग्यम् ।
दर्शनसुखमनुभवतः साक्षादिव तन्मयेन हृदयेन ।
स्मृतिकारिणा त्वया मे पुनरपि चित्रीकृता कान्ता॥२१॥

( इति बाष्पं विहरति )
सानुमती -- पूर्वापरविरोध्यपूर्व एष विरहमार्गः ।
राजाः -- वयस्य कथमेवमविश्रान्तदुःखमनुभवामि ।
प्रजागरात्खिलीभूतस्तस्याः स्वप्ने समागमः ।
बाष्पस्तु न ददात्येनां द्रष्टुं चित्रगतामपि॥२२॥

सानुमती -- सर्वथा प्रमार्जितं त्वया प्रत्यादेशदुःखं
शकुन्तलायाः ।
( प्रविश्य )
चतुरिका -- जयतु भर्ता । वर्तिकाकरण्डकं गृहीत्वेतोमुखं
प्रस्थितास्मि ।
राजाः -- किं च ।
चतुरिका -- स मे हस्तादन्तरा तरलिकाद्वितीयया देव्या
वसुमत्याहमेवार्यपुत्रस्योपनेष्यामीति सबलात्कारं गृहीतः ।
विदूषकः -- दिष्ट्या त्वं मुक्ता ।
चतुरिका -- यावद्देव्या विटपलग्नमुत्तरीयं तरलिका मोचयति
तावन्मया निर्वाहित आत्मा ।
राजाः -- वयस्य उपस्थिता देवी बहुमानगर्विता च । भवानिमां
प्रतिकृतिं रक्षतु ।
विदूषकः -- आत्मानमिति भण ।
( चित्रफलकमादायोत्थाय च )
यदि भवानन्तःपुरकूटवागुरातो मोक्ष्यते तदा मां मेघप्रतिच्छन्दे
प्रासादे शब्दायय ।
( इति द्रुतपदं निष्क्रान्तः )
सानुमती -- अन्यसङ्क्रान्तहृदयोऽपि प्रथमसम्भावनामपेक्षते ।
अतिशिथिलसौहार्द इदानीमेषः ।
( प्रविश्य पत्रहस्ता )
प्रतीहारी -- जयतु जयतु देवः ।
राजाः -- वेत्रवति न खल्वन्तरा दृष्टा त्वया देवी ।
प्रतीहारी -- अथ किम् । पत्रहस्तां मां प्रेक्ष्य प्रतिनिवृत्ता ।
राजाः -- कार्यज्ञा कार्योपरोधं मे परिहरति ।
प्रतीहारी -- देव अमात्यो विज्ञापयति ।
अर्थजातस्य गणनाबहुलतयैकमेव पौरकार्यमवेक्षितं तद्देवः
पत्रारूढं प्रत्यक्षीकरोत्विति ।
राजाः -- इतः पत्रं दर्शय ।
( प्रतिहार्युपनयति )
राजाः -- ( अनुवाच्य )
कथम् । समुद्रव्यवहारी सार्थवाहो धनमित्रो नाम नौव्यसने विपन्नः
। अनपत्यश्च किल तपस्वी । राजगामी तस्यार्थसञ्चय
इत्येतदमात्येन लिखितम् । कष्टं खल्वनपत्यता । वेत्रवति
बहुधनत्वाद्बहुपत्नीकेन तत्रभवता भवितव्यम् । विचार्यतां यदि
काचिदापन्नसत्त्वा तस्य भार्यासु स्यात् ।
प्रतीहारी -- देव इदानीमेव साकेतकस्य श्रेष्ठिनो दुहिता
निर्वृत्तपुंसवना जायास्य श्रूयते ।
राजाः -- ननु गर्भः पित्र्यं रिक्थमर्हति । गच्छ । एवममात्यं
ब्रूहि ।
प्रतीहारी -- यद्देव आज्ञापयति ।
( इति प्रस्थिता )
राजाः -- एहि तावत् ।
प्रतीहारी -- इयमस्मि ।
राजाः -- किमनेन सन्ततिरस्ति नास्तीति ।
येन येन वियुज्यन्ते प्रजाः स्निग्धेन बन्धुना ।
स स पापादृते तासां दुष्यन्त इति घुष्यताम्॥२३॥

प्रतीहारी -- एवं नाम घोषयितव्यम् ।
( निष्क्रम्य । पुनः प्रविष्य )
काले प्रवृष्टमिवाभिनन्दितं देवस्य शासनम् ।
राजाः -- ( दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य )
एवं भोः सन्ततिछेदनिरवलम्बानां कुलानां मूलपुरुषावसाने
सम्पदः परमुपतिष्ठन्ते । ममाप्यन्ते पुरुवंशश्रिय एष एव
वृत्तान्तः ।
प्रतीहारी -- प्रतिहतममङ्गलम् ।
राजाः -- धिङ्मामुपस्थितश्रेयोवमानिनम् ।
सानुमती -- असंशयं सखीमेव हृदये कृत्वा निन्दितोऽनेनात्मा ।
राजाः --
संरोपितेऽप्यात्मनि धर्मपत्नी त्यक्ता मया नाम कुलप्रतिष्ठा ।
कल्पिष्यमाणा महते फलाय वसुन्धरा काल इवोप्तबीजा॥२४॥

सानुमती -- अपरिच्छिन्नेदानीं ते सन्ततिर्भविष्यति ।
चतुरिका -- ( जनान्तिकम् )
अये अनेन सार्थवाहवृत्तान्तेन द्विगुणोद्वेगो भर्ता । एनमाश्वासयितुं
मेघप्रतिच्छन्दादार्यं माधव्यं गृहीत्वागच्छ ।
प्रतीहारी -- सुष्ठु भणसि ।
( इति निष्क्रान्ता )
राजाः -- अहो दुष्यन्तस्य संशयमारूढाः पिण्डभाजः । कुतः ।
अस्मात्परं बत यथाश्रुति सम्भृतानि को नः कुले निवपनानि
नियच्छतीति ।
नूनं प्रसूतिविकलेन मया प्रसिक्तं धौताश्रुशेषमुदकं पितरः
पिबन्ति॥२५॥

( इति मोहमुपगतः )
चतुरिका -- ( ससम्भ्रममवलोक्य )
समाश्वसितु समाश्वसितु भर्ता ।
सानुमती -- हा धिक् हा धिक् । सति खलु दीपे
व्यवधानदोषेणैषोऽन्धकारदोषमनुभवति । अहमिदानीमेव
निर्वृतं करोमि ।
अथ वा श्रुतं मया शकुन्तलां समाश्वासयन्त्या महेन्द्रजनन्या
मुखाद्यज्ञभागोत्सुका देवा एव तथानुष्ठास्यन्ति यथाचिरेण
धर्मपत्नीं भर्ताभिनन्दिष्यतीति । तद्युक्तमेतं कालं
प्रतिपालयितुम् । यावदनेन वृत्तान्तेन प्रियसखीं समाश्वासयामि ।
( इत्युद्भ्रान्तकेन निष्क्रान्ता )
( नेपथ्ये )
अब्रह्मण्यम् ।
राजाः -- ( प्रत्यागतः । कर्णं दत्त्वा )
अये माधव्यस्येवार्तस्वरः । कः कोऽत्र भोः ।
( प्रविश्य )
प्रतीहारी -- ( ससम्भ्रमम् )
परित्रायतां देवः संशयगतं वयस्यम् ।
राजाः -- केनात्तगन्धो माणवकः ।
प्रतीहारी -- अदृष्टरूपेण केनापि सत्त्वेनातिक्रम्य
मेघप्रतिच्छन्दस्य प्रासादस्याग्रभूमिमारोपितः ।
राजाः -- ( उत्थाय )
मा तावत् । ममापि सत्त्वैरभिभूयन्ते गृहाः । अथ वा ।
अहन्यहन्यात्मन एव तावज्ज्ञातुं प्रमादस्खलितं न शक्यम् ।
प्रजासु कः के पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः॥२६॥

( नेपथ्ये )
भो वयस्य अविहा अविहा ।
राजाः -- ( गतिभेदेन परिक्रामन् )
सखे न भेतव्यम् ।
( नेपथ्ये )
( पुनस्तदेव पठित्वा )
कथं न भेष्यामि । एष मां कोऽपि प्रत्यवनतशिरोधरमिक्षुमिव
त्रिभङ्गं करोति ।
राजाः -- ( सदृष्टिक्षेपम् )
धनुस्तावत् ।
( प्रविश्य शार्ङ्गहस्ता )
यवनी -- भर्तः एतध्दस्तावापसहितं शरासनम् ।
( राजा सशरं धनुरादत्ते )
( नेपथ्ये )
एष त्वामभिनवकण्ठशोणितार्थी शार्दूलः पशुमिव हन्मि
चेष्टमानम् ।
आर्तानां भयमपनेतुमात्तधन्वा दुष्यन्तस्तव शरणं
भवत्विदानीम्॥२७॥

राजाः -- ( सरोषम् )
कथं मामेवोद्दिशति । तिष्ठ कुणपाशन । त्वमिदानीं न भविष्यसि ।
( शार्ङ्गमारोप्य )
वेत्रवति सोपानमार्गमादेशय ।
प्रतिहारी -- इत इतो देवः ।
( सर्वे सत्वरमुपसर्पन्ति )
राजाः -- ( समन्ताद्विलोक्य )
शून्यं खल्विदम् ।
( नेपथ्ये )
अविहा । अविहा । अहं अत्रभवन्तं पश्यामि । त्वं मां न पश्यसि ।
बिडालगृहीतो मूषक इव निराशोऽस्मि जीविते संवृत्तः ।
राजाः -- भोस्तिरस्करिणीगर्वित मदीयमस्त्रं त्वां द्रक्ष्यति । एष
तमिषुं सन्दधे ।
यो हनिष्यति वध्यं त्वां रक्ष्यं रक्षिष्यति द्विजम् ।
हंसो हि क्षीरमादत्ते तन्मिश्रा वर्जयत्यपः॥२८॥

( इत्यस्त्रं सन्धत्ते )
( ततः प्रविशति विदूषकमुत्सृज्य मातलिः )
मातलिः --
कृता शरव्यं हरिणा तवासुराः शरासनं तेषु विकृष्यतामिदम्
।
प्रसादसौम्यानि सतां सुहृज्जने पतन्ति चक्षूंषि न दारुणाः शराः
॥२९॥

राजाः -- ( ससम्भ्रममस्त्रमुपसंहरन् )
अये मातलिः । स्वागतं महेन्द्रसारथे ।
( प्रविश्य )
विदूषकः -- अहं येनेष्टिपशुमारं मारितः सोऽनेन
स्वागतेनाभिनद्यते ।
मातलिः -- ( सस्मितम् )
आयुष्मन्श्रूयतां यदर्थमस्मि हरिणा भवत्सकाशं प्रेषितः ।
राजाः -- अवहितोऽस्मि ।
मातलिः -- अस्ति कालनेमिप्रसूतिर्दुर्जयो नाम दानवगणः ।
राजाः -- अस्ति । श्रुतपूर्वं मया नारदात् ।
मातलिः --
सख्युस्ते स किल शतक्रतोरजय्य स्तस्य त्वं रणशिरसि स्मृतो निहन्ता ।
उच्छेत्तुं प्रभवति यन्न सप्तसप्तिस्तन्नैशं तिमिरमपाकरोति चन्द्रः
॥३०॥

स भवानात्तशस्त्र एव इदानीमैन्द्ररथमारुह्य विजयाय
प्रतिष्ठताम् ।
राजाः -- अनुगृहीतोऽहमनया मघवतः सम्भावनया । अथ
माधव्यं प्रति भवता किमेवं प्रयुक्तम् ।
मातलिः -- तदपि कथ्यते । किञ्चिन्निमित्तादपि
मनःसन्तापादायुष्मान्मया विक्लवो दृष्टः ।
पश्चात्कोपयितुमायुष्मन्तं तथा कृतवानस्मि । कुतः ।
ज्वलति चलितेन्धनोऽग्निर्विप्रकृतः पन्नगः फणां कुरुते ।
प्रायः स्वं महिमानं क्षोभात्प्रतिपद्यते हि जनः॥३१॥

राजाः -- ( जनान्तिकम् )
वयस्य अनतिक्रमणीया दिवस्पतेराज्ञा । तदत्र परिगतार्थं कृत्वा
मद्वचनादमात्यपिशुनं ब्रूहि ।
त्वन्मतिः केवला तावत् परिपालयतु प्रजाः ।
अधिज्यमिदमन्यस्मिन्कर्मणि व्यापृतं धनुः॥३२॥

इति ।
विदूषकः -- यद्भवानाज्ञापयति ।
( इति निष्क्रान्तः )
मातलिः -- आयुष्मान्रथमारोहतु ।
( राजा रथारोहणं नाट्यति )
( निष्क्रान्ताः सर्वे )

( इति षष्ठो अङ्कः । )

सप्तमोऽङ्कः ।

( ततः प्रविशत्याकाशयानेन रथाधिरूढो राजा मातलिश्च )
राजाः -- मातले अनुष्ठितनिदेशोऽपि मघवतः
सत्क्रियाविशेषादनुपयुक्तमिवात्मानं समर्थये ।
मातलिः -- ( सस्मितम् )
आयुष्मन् उभयमप्यपरितोषं समर्थये ।
प्रथमोपकृतं मरुत्वतः प्रतिपत्त्या लघु मन्यते भवान् ।
गणयत्यवदानविस्मितो भवतः सोऽपि न सत्क्रियागुणान्॥१॥

राजाः -- मातले मा मैवम् । स खलु
मनोरथानामप्यभूमिर्विसर्जनावसरसत्कारः । मम हि दिवौकसां
समक्षमर्धासनोपवेशितस्य ।
अन्तर्गतप्रार्थनमन्तिकस्थं जयन्तमुद्वीक्ष्य कृतस्मितेन ।
आमृष्टवक्षोहरिचन्दनाङ्का मन्दारमाला हरिणा पिनद्धा॥२॥

मातलिः -- किमिव नामायुष्मानमरेश्वरान्नार्हति । पश्य ।
सुखपरस्य हरेरुभयैः कृतं त्रिदिवमुद्धृतदानवकण्टकम् ।
तव शरैरधुना नतपर्वभिः पुरुषकेसरिणश्च पुरा नखैः॥३॥

राजाः -- अत्र खलु शतक्रतोरेव महिमा स्तुत्यः ।
सिध्यन्ति कर्मसु महत्स्वपि यन्नियोज्याः ।
सम्भावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम् ।
किं वाऽभविष्यदरुणस्तमसां विभेत्ता
तं चेत्सहस्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत्॥४॥

मातलिः -- सदृशं तवैतत् ।
( स्तोकमन्तरमतीत्य )
आयुष्मन् इतः पश्य नाकपृष्ठप्रतिष्ठितस्य सौभाग्यमात्मयशसः
।
विच्छित्तिशेषैः सुरसुन्दरीणां वर्णैरमी कल्पलतांशुकेषु ।
विचिन्त्य गीतक्षममर्थजातं दिवौकसस्त्वच्चरितं लिखन्ति॥५॥

राजाः -- मातले असुरसम्प्रहारोत्सुकेन पूर्वेद्युर्दिवमधिरोहता मया
न लक्षितः स्वर्गमार्गः । कतमस्मिन्मरुतां पथि वर्तामहे ।
मातलिः --
त्रिस्रोतसं वहति यो गगनप्रतिष्ठां ज्योतींषि वर्तयति च
प्रविभक्तरश्मिः ।
तस्य द्वितीयहरिविक्रमनिस्तमस्कं वायोरिमं परिवहस्य वदन्ति मार्गम्
॥६॥

राजाः -- मातले अतः खलु सबाह्यान्तःकरणो ममान्तरात्मा प्रसीदति
।
( रथाङ्गमवलोक्य )
मेघपदवीमवतीर्णौ स्वः ।
मातलिः -- कथमवगम्यते ।
राजाः -- अयमरविवरेभ्यश्चातकैर्निष्पतद्भिर्हरिभिरचिरभासां
तेजसा चानुलिप्तैः ।
गतमुपरि घनानां वारिगर्भोदराणां
पिशुनयति रथस्ते शीकरक्लिन्ननेमिः॥७॥

मातलिः -- क्षणादायुष्मान्स्वाधिकारभूमौ वर्तिष्यते ।
राजाः -- ( अधोऽवलोक्य )
मातले वेगावतरणादाश्चर्यदर्शनः संलक्ष्यते मनुष्यलोकः । तथा
हि ।
शैलानामवरोहतीव शिखरादुन्मज्जतां मेदिनी ।
पर्णाभ्यन्तरलीनतां विजहति स्कन्धोदयात्पादपाः ।
सन्तानैस्तनुभावनष्टसलिला व्यक्तिं भजन्त्यापगाः ।
केनाप्युत्क्षिपतेव पश्य भुवनं मत्पार्श्वमानीयते॥८॥

मातलिः -- साधु दृष्टम् ।
( सबहुमानमवलोक्य )
अहो उदाररमणीया पृथिवी ।
राजाः -- मातले कतमोऽयं पूर्वापरसमुद्रावगाढः
कनकरसनिस्यन्दी सान्ध्य इव मेघपरिघः सानुमानालोक्यते ।
मातलि -- आयुष्मन् एष खलु हेमकूटो नाम
किम्पुरुषपर्वतस्तपःसंसिद्धिक्षेत्रम् । पश्य ।
स्वायम्भुवान्मरीचेर्यः प्रबभूव प्रजापतिः ।
सुरासुरगुरुः सोऽत्र सपत्नीकस्तपस्यति॥९॥

राजाः -- तेन ह्यनतिक्रमणीयानि श्रेयांसि । प्रदक्षिणीकृत्य
भगवन्तं गन्तुमिच्छामि ।
मातलिः -- प्रथमः कल्पः ।
( नाट्येनावतीर्णौ )
राजाः -- ( सविस्मयम् )
उपोढशब्दा न रथाङ्गनेमयः प्रवर्तमानं न च दृश्यते रजः ।
अभूतलस्पर्शनतयाऽनिरुद्धतस्तवावतीर्णोऽपि रथो न लक्ष्यते॥१०॥

मातलिः -- एतावानेव शतक्रतोरायुष्मतश्च विशेषः ।
राजाः -- मातले कतमस्मिन्प्रदेशे मारीचाश्रमः ।
मातलिः -- ( हस्तेन दर्शयन् )
वल्मीकार्धनिमग्नमूर्तिरुरसा सन्दष्टसर्पत्वचा
कण्ठे जीर्णलताप्रतानवलयेनात्यर्थसम्पीडितः ।
अंसव्यापि शकुन्तनीडनिचितं बिभ्रज्जटामण्डलं
यत्र स्थाणुरिवाचलो मुनिरसावभ्यर्कबिम्बं स्थितः॥११॥

राजाः -- नमस्ते कष्टतपसे ।
मातलिः -- ( संयतप्रग्रहं रथं कृत्वा )
एतौ अदितिपरिवर्धितमन्दारवृक्षं प्रजापतेराश्रमं प्रविष्टौ स्वः ।
राजाः -- स्वर्गादधिकतरं निर्वृतिस्थानम्
अमृतहृदमिवावगाढोऽस्मि ।
मातलिः -- ( रथं स्थापयित्वा )
अवतरत्वायुष्मान् ।
राजाः -- ( अवतीर्य )
मातले भवान्कथमिदानीम् ।
मातलिः -- संयन्त्रितो मया रथः । वयमप्यवतरामः ।
( तथा कृत्वा )
इत आयुष्मन् ।
( परिक्रम्य )
दृश्यन्तामत्रभवतामृषीणां तपोवनभूमयः ।
राजाः -- ननु विस्मयादवलोकयामि ।
प्राणानामनिलेन वृत्तिरुचिता सत्कल्पवृक्षे वने
तोये काञ्चनपद्मरेणुकपिशे धर्माभिषेकक्रिया ।
ध्यानं रत्नशिलातलेषु विबुधस्त्रीसन्निधौ संयमो
यत्काङ्क्षन्ति तपोभिरन्यमुनयस्तस्मिंस्तपस्यन्त्यमी॥१२॥

मातलिः -- उत्सर्पिणी खलु महतां प्रार्थना ।
( परिक्रम्य । आकाशे )
अये वृद्धशाकल्य किमनुतिष्ठति भगवान्मारीचः । किं ब्रवीषि ।
दाक्षायण्या प्रतिव्रतार्धमधिकृत्य पृष्टस्तस्यै
महर्षिपत्नीसहितायै कथयतीति ।
राजाः -- ( कर्णं दत्त्वा )
अये प्रतिपाल्यावसरः खलु प्रस्तावः ।
मातलिः -- ( राजानमवलोक्य )
अस्मिन्नशोकवृक्षमूले तावदास्तामायुष्मान् यावत्त्वामिन्द्रगुरवे
निवेदयितुमन्तरान्वेषी भवामि ।
राजाः -- यथा भवान्मन्यते ।
( इति स्थितः )
मातलिः -- आयुष्मन् साधयाम्यहम् ।
( इति निष्क्रान्तः )
राजाः -- ( निमित्तं सूचयित्वा )
मनोरथाय नाशंसे किं बाहो स्पन्दसे वृथा ।
पूर्वावधीरितं श्रेयो दुःखं हि परिवर्तते॥१३॥

( नेपथ्ये )
मा खलु चापलं कुरु । कथं गत एवात्मनः प्रकृतिम् ।
राजाः -- ( कर्णं दत्त्वा )
अभूमिरियमविनयस्य । को नु खल्वेष निषिध्यते ।
( शब्दानुसारेणावलोक्य । सविस्मयम् )
अये को नु खल्वयमनुबध्यमानस्तपस्विनीभ्यामबालसत्त्वो बालः ।
अर्धपीतस्तनं मातुरामर्दक्लिष्टकेसरम् ।
प्रक्रीडितुं सिंहशिशुं बलात्कारेण कर्षति॥१४॥

( ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टकर्मा तपस्विनीभ्यां बालः )
बालः -- जृम्भस्व सिंह दन्तांस्ते गणयिष्ये ।
प्रथमा -- अविनीत किं नोऽपत्यनिर्विशेषाणि सत्त्वानि विप्रकरोषि ।
हन्त वर्धते ते संरम्भः । स्थाने खलु ऋषिजनेन सर्वदमन इति
कृतनामधेयोऽसि ।
राजाः -- किं नु खलु बालेऽस्मिन्नौरस इव पुत्रे स्निह्यति मे मनः ।
नूनमनपत्यता मां वत्सलयति ।
द्वितीया -- एषा खलु केसरिणी त्वां लङ्घयति यद्यस्याः पुत्रकं न
मुञ्चसि ।
बालः -- ( सस्मितम् )
अहो बलीयः खलु भीतोऽस्मि ।
( इत्यधरं दर्शयति )
राजाः --
महतस्तेजसो बीजं बालोऽयं प्रतिभाति मे ।
स्फुलिङ्गावस्थया वह्निरेधापेक्ष इव स्थितः॥१५॥

प्रथमा -- वत्स एनं बालमृगेन्द्रं मुञ्च । अपरं ते क्रीडनकं
दास्यामि ।
बालः -- कुत्र । देह्येतत् ।
( इति हस्तं प्रसारयति )
राजाः -- कथं चक्रवर्तिलक्षणमप्यनेन धार्यते । तथा ह्यस्य ।
प्रलोभ्यवस्तुप्रणयप्रसारितो विभाति जालग्रथिताङ्गुलिः करः ।
अलक्ष्यपत्रान्तरमिद्धरागया नवोषसा भिन्नमिवैकपङ्कजम्॥१६॥

द्वितीया -- सुव्रते न शक्य एष वाचामात्रेण विरमयितुम् । गच्छ
त्वम् । मदीय उटजे मार्कण्डेयस्यर्षिकुमारस्य वर्णचित्रितो
मृत्तिकामयूरस्तिष्ठति । तमस्योपहर ।
प्रथमा -- तथा ।
( इति निष्क्रान्ता )
बालः -- अनेनैव तावत्क्रीडिष्यामि ।
( इति तापसीं विलोक्य हसति )
राजाः -- स्पृहयामि खलु दुर्ललितायस्मै ।
आलक्ष्यदन्तमुकुलाननिमित्तहासैरव्यक्तवर्णरमणीयवचःप्रवृत्तीन् ।
अङ्काश्रयप्रणयिनस्तनयान्वहन्तो धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति॥

१७॥

तापसी -- भवतु । न मामयं गणयति ।
( पार्श्वमवलोक्य )
कोऽत्र ऋषिकुमाराणाम् ।
( राजानमवलोक्य )
भद्रमुख एहि तावत् । मोचयानेन दुर्मोचहस्तग्रहेण डिम्भलीलया
बाध्यमानं बालमृगेन्द्रम् । ( -दुर्मोक- )
राजाः -- ( उपगम्य । सस्मितम् )
अयि भो महर्षिपुत्र ।
एवमाश्रमविरुद्धवृत्तिना संयमः किमिति जन्मतस्त्वया ।
सत्त्वसंश्रय सुखोऽपि दूष्यते कृष्णसर्पशिशुनेव चन्दनः॥१८
॥

तापसी -- भद्रमुख न खल्वयमृषिकुमारः ।
राजाः -- आकारसदृशं चेष्टितमेवास्य कथयति ।
स्थानप्रत्ययात्तु वयमेवन्तर्किणः ।
( यथाभ्यर्थितमनुतिष्ठन्बालस्पर्शमुपलभ्य । आत्मगतम् )
अनेन कस्यापि कुलाङ्कुरेण स्पृष्टस्य गात्रेषु सुखं ममैवम् ।
कां निर्वृतिं चेतसि तस्य कुर्याद्यस्यायमङ्कात्कृतिनः प्ररूढः॥१९
॥

तापसी -- ( उभौ निर्वर्ण्य )
आश्चर्यमाश्चर्यम् ।
राजाः -- आर्ये किमिव ।
तापसी -- अस्य बालकस्य तेऽपि संवादिन्याकृतिरिति विस्मिताऽस्मि ।
अपरिचितस्यापि तेऽप्रतिलोमः संवृत्त इति ।
राजाः -- ( बालकमुपलालयन् )
न चेन्मुनिकुमारोऽयमथ को स्य व्यपदेशः ।
तापसी -- पुरुवंशः ।
राजाः -- ( आत्मगतम् )
कथमेकान्वयो मम । अतः खलु मदनुकारिणमेनमत्रभवती मन्यते ।
अस्त्येतत्पौरवाणामन्त्यं कुलव्रतम् ।
भवनेषु रसाधिकेषु पूर्वं क्षितिरक्षार्थमुशन्ति ये निवासम् ।
नियतैकव्रतियतानि पश्चात्तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम्॥२०॥

( प्रकाशम् )
न पुनरात्मगत्या मानुषाणामेष विषयः ।
तापसी -- यथा भद्रमुखो भणति । अप्सरःसम्बन्धेनास्य जनन्यत्र
देवगुरोस्तपोवने प्रसूता ।
राजाः -- ( अपवार्य )
हन्त द्वितीयमिदमाशाजननम् ।
( प्रकाशम् )
अथ सा तत्रभवती किमाख्यस्य राजर्षेः पत्नी ।
तापसी -- कस्तस्य धर्मदारपरित्यागिनो नाम सङ्कीर्तयितुं
चिन्तयिष्यति ।
राजाः -- ( स्वगतम् )
इयं खलु कथा मामेव लक्ष्यीकरोति । यदि तावदस्य शिशोर्मातरं
नामतः पृच्छामि । अथ वाऽनार्यः परदारव्यवहारः ।
( प्रविष्य मृन्मयूरहस्ता )
तापसी -- सर्वदमन शकुन्तलावण्यं प्रेक्षस्व ।
बालः -- ( सदृष्टिक्षेपम् )
कुत्र वा मम माता ।
उभे -- नामसादृश्येन वञ्चितो मातृवत्सलः ।
द्वितीया -- वत्स अस्य मृत्तिकामयूरस्य रम्यत्वं पश्येति भणितोऽसि ।
राजाः -- ( आत्मगतम् )
किं वा शकुन्तलेत्यस्या मातुराख्या । सन्ति पुनर्नामधेयसादृश्यानि ।
अपि नाम मृगतृष्णिकेव
नाममात्रप्रस्तावो मे विषादाय कल्पते ।
बालः -- मातः रोचते म एष भद्रमयूरः ।
( इति क्रीडनकमादत्ते )
प्रथमा -- ( विलोक्य । सोद्वेगम् )
अहो रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते ।
राजाः -- अलमावेगेन । नन्विदमस्य सिंहशावविमर्दात्परिभ्रष्टम् ।
( इत्यादातुमिच्छति )
उभे -- मा खल्वेतदवलम्ब्य कथम् । गृहीतमनेन ।
( इति विस्मयादुरोनिहितहस्ते परस्परमवलोकयतः )
राजाः -- किमर्थं प्रतिषिद्धाः स्मः ।
प्रथमा -- शृणोतु महाराजः । एषाऽपराजिता नामौषधिरस्य
जातकर्मसमये भगवता मारीचेन दत्ता । एतां किल
मातापितरावात्मानं च वर्जयित्वाऽपरो भूमिपतितां न गृह्णाति ।
राजाः -- अथ गृह्णाति ।
प्रथमा -- ततस्तं सर्पो भूत्वा दशति ।
राजाः -- भवतीभ्यां कदाचिदस्याः प्रत्यक्षीकृता विक्रिया ।
उभे -- अनेकशः ।
राजाः -- ( सहर्षम् । आत्मगतम् )
कथमिव सम्पूर्णमपि मे मनोरथं नाभिनन्दामि ।
( इति बालं परिष्वजते )
द्वितीया -- सुव्रते एहि । इमं वृत्तान्तं नियमव्यापृतायै
शकुन्तलायै निवेदयावः ।
( इति निष्क्रान्ते )
बालः -- मुञ्च माम् । यावन्मातुः सकाशं गमिष्यामि ।
राजाः -- पुत्रक मया सहैव मातरमभिनन्दिष्यसि ।
बालः -- मम खलु तातो दुष्यन्तः । न त्वम् ।
राजाः -- ( सस्मितम् )
एष विवाद एव प्रत्याययति ।
( ततः प्रविशत्येकवेणीधरा शकुन्तला )
शकुन्तला -- विकारकालेऽपि प्रकृतिस्थां सर्वदमनस्यौषधिं
श्रुत्वा न मे आशाऽऽसीदात्मनो भागधेयेषु । अथ वा यथा
सानुमत्याऽऽख्यातं तथा सम्भाव्यत एतत् ।
राजाः -- ( शकुन्तलां विलोक्य )
अये सेयमत्रभवती शकुन्तला यैषा
वसने परिधूसरे वसाना नियमक्षाममुखी धृतैकवेणिः ।
अतिनिष्करुणस्य शुद्धशीला मम दीर्घं विरहव्रतं बिभर्ति॥२१॥

शकुन्तला -- ( पश्चात्तापविवर्णं राजानं दृष्ट्वा )
न खल्वार्यपुत्र इव । ततः क एष इदानीं कृतरक्षामङ्गलं
दारकं मे गात्रसंसर्गेण दूषयति ।
बालः -- ( मातरमुपेत्य )
मातः एष कोऽपि पुरुषो मां पुत्र इत्यालिङ्गति ।
राजाः -- प्रिये क्रौर्यमपि मे त्वयि प्रयुक्तमनुकूलपरिणामं संवृत्तं
यदहमिदानीं त्वया प्रत्यभिज्ञातमात्मानं पश्यामि ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
हृदय समाश्वसिहि समाश्वसिहि ।
परित्यक्तमत्सरेणानुकम्पितास्मि दैवेन । आर्यपुत्रः खल्वेषः ।
राजाः -- प्रिये ।
स्मृतिभिन्नमोहतमसो दिष्ट्या प्रमुखे स्थितासि मे सुमुखि ।
उपरागान्ते शशिनः समुपगता रोहिणी योगम्॥२२॥

शकुन्तला -- जयतु जयत्वार्यपुत्रः ।
(इत्यर्धोक्ते बाष्पकण्ठी विरमति)
राजाः -- सुन्दरि ।
बाष्पेण प्रतिषिद्धेऽपि जयशब्दे जितं मया ।
यत्ते दृष्टमसंस्कारपाटलोष्ठपुटं मुखम्॥२३॥

बालः -- मातः क एषः ।
शकुन्तला -- वत्स ते भागधेयानि पृच्छ ।
राजाः -- ( शकुन्तलायाः पादयोः प्रणिपत्य )
सुतनु हृदयात्प्रत्यादेशव्यलीकमपैतु ते
किमपि मनसः सम्मोहो मे तदा बलवानभूत् ।
प्रबलतमसामेवम्प्रायाः शुभेषु हि वृत्तयः
स्रजमपि शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहिशङ्कया॥२४॥

शकुन्तला -- उत्तिष्ठत्वार्यपुत्रः । नूनं मे सुचरितप्रतिबन्धकं
पुराकृतं तेषु दिवसेषु परिणामाभिमुखमासीद्येन
सानुक्रोशोऽप्यार्यपुत्रो मयि विरसः संवृत्तः ।
( राजोत्तिष्ठति )
शकुन्तला -- अथ कथमार्यपुत्रेण स्मृतो दुःखभाग्ययं जनः ।
राजाः -- उद्धृतविषादशल्यः कथयिष्यामि ।
मोहान्मया सुतनु पूर्वमुपेक्षितस्ते
यो बद्धबिन्दुरधरं परिबाधमानः ।
तं तावदाकुटिलपक्ष्मविलग्नमद्य
बाष्पं प्रमृज्य विगतानुशयो भवेयम्॥२५॥

( इति यथोक्तमनुतिष्ठति )
शकुन्तला -- ( नाममुद्रां दृष्ट्वा )
आर्यपुत्र इदं तदङ्गुलीयकम् ।
राजाः -- अस्मादङ्गुलीयोपलम्भात्खलु स्मृतिरुपलब्धा ।
शकुन्तला -- विषमं कृतमनेन यत्तदाऽऽर्यपुत्रस्य प्रत्ययकाले
दुर्लभमासीत् ।
राजाः -- तेन हि ऋतुसमवायचिह्नं प्रतिपद्यतां लता कुसुमम् ।
शकुन्तला -- नास्य विश्वसिमि । आर्यपुत्र एवैतद्धारयतु ।
( ततः प्रविशति मातलिः )
मातलिः -- दिष्ट्या धर्मपत्नीसमागमेन पुत्रमुखदर्शनेन
चायुष्मान्वर्धते ।
राजाः -- अभूत्सम्पादितस्वादुफलो मे मनोरथः । मातले न खलु
विदितोऽयमाखण्डलेन वृत्तान्तः स्यात् ।
मातलिः -- ( सस्मितम् )
किमीश्वराणां परोक्षम् । एत्वायुष्मान् । भगवान्मारीचस्ते दर्शनं
वितरति ।
राजाः -- शकुन्तले अवलम्ब्यतां पुत्रः । त्वां पुरस्कृत्य भगवन्तं
द्रष्टुमिच्छामि ।
शकुन्तला -- जिह्रेम्यार्यपुत्रेण सह गुरुसमीपं गन्तुम् ।
राजाः -- अप्याचरितव्यमभ्युदयकालेषु । एह्येहि ।
( सर्वे परिक्रामन्ति )
( ततः प्रविशत्यदित्या सार्धमासनस्थो मारीचः )
मारीचः -- ( राजानमवलोक्य )
दाक्षायणि ।
पुत्रस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी
दुष्यन्त इत्यभिहितो भुवनस्य भर्ता ।
चापेन यस्य विनिवर्तितकर्म जातं
तत्कोटिमत्कुलिशमाभरणं मघोनः॥२६॥

अदितिः -- सम्भावनीयानुभावाऽस्याकृतिः ।
मातलिः -- आयुष्मन् एतौ पुत्रप्रीतिपिशुनेन चक्षुषा दिवौकसां
पितरावायुष्मन्तमवलोकयतः । तावुपसर्प ।
राजाः -- मातले ।
प्राहुर्द्वादशधा स्थितस्य मुनयो यत्तेजसः कारणं
भर्तारं भुवनत्रयस्य सुषुवे यद्यज्ञभागेश्वरम् ।
यस्मिन्नात्मभवः परोऽपि पुरुषश्चक्रे भवायास्पदं
द्वन्द्वं दक्षमरीचिसम्भवमिदं तत्स्रष्टुरेकान्तरम्॥२७॥

मातलिः -- अथ किम् ।
राजाः -- ( उपगम्य )
उभाभ्यामपि वासवनियोज्यो दुष्यन्तः प्रणमति ।
मारीच -- वत्स चिरं जीव । पृथिवीं पालय ।
अदितिः -- वत्स अप्रतिरथो भव ।
शकुन्तला -- दारकसहिता वां पादवदनं करोमि ।
मारीचः -- वत्से ।
आखण्डलसमो भर्ता जयन्तप्रतिमः सुतः ।
आशीरन्या न ते योग्या पौलोमीसदृशी भव॥२८॥

अदितिः -- जाते भर्तुर्बहुमता भव । अयं च दीर्घायुर्वत्सक
उभयकुलनन्दनो भवतु । उपविशत ।
( सर्वे प्रजापतिमभित उपविशन्ति )
मारीचः -- ( एकैकं निर्दिंशन् )
दिष्ट्या शकुन्तला साध्वी सदपत्यमिदं भवान् ।
श्रद्धा वित्तं विधिश्चेति त्रितयं तत्समागतम्॥२९॥

राजाः -- भगवन् । प्रागभिप्रेतसिद्धिः । पश्चाद्दर्शनम् ।
अतोऽपूर्वः खलु वोऽनुग्रहः । कुतः ।
उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलं घनोदयः प्राक्तदनन्तरं पयः ।
निमित्तनैमित्तिकयोरयं क्रमस्तव प्रसादस्य पुरस्तु सम्पदः॥३०॥

मातलिः -- एवं विधातारः प्रसीदन्ति ।
राजाः -- भगवन् इमामाज्ञाकरीं वो गान्धर्वेण विवाहविधिनोपयम्य
कस्यचित्कालस्य बन्धुभिरानीतां
स्मृतिशैथिल्यात्प्रत्यादिशन्नपराद्धोऽस्मि तत्रभवतो
युष्मत्सगोत्रस्य कण्वस्य । पश्चादङ्गुलीयकदर्शनादूढपूर्वां
तद्दुहितरमवगतोऽहम् । तच्चित्रमिव मे प्रतिभाति ।
यथा गजो नेति समक्षरूपे तस्मिन्नपक्रामति संशयः स्यात् ।
पदानि दृष्ट्वा तु भवेत्प्रतीतिस्तथाविधो मे मनसो विकारः॥३१॥

मारीचः -- वत्स अलमात्मापराधशङ्कया । सम्मोहोऽपि
त्वय्यनुपपन्नः । श्रूयताम् ।
राजाः -- अवहितोऽस्मि ।
मारीचः -- यदैवाप्सरस्तीर्थावतरणात्प्रत्यक्षवैक्लव्यां
शकुन्तलामादाय मेनका दाक्षायणीमुपगता तदैव
ध्यानादवगतोऽस्मि दुर्वाससः शापादियं तपस्विनी
सहधर्मचारिणीत्वया प्रत्यादिष्टा नान्यथेति । स
चायमङ्गुलीयकदर्शनावसानः ।
राजाः -- ( सोच्छ्वासम् )
एष वचनीयान्मुक्तोऽस्मि ।
शकुन्तला -- ( स्वगतम् )
दिष्ट्याऽकारणप्रत्यादेशी नार्यपुत्रः । न पुनः शप्तमात्मानं
स्मरामि । अथ वा प्राप्तो मया स हि शापो विरहशून्यहृदयया न
विदितः । अतः सखीभ्यां सन्दिष्टास्मि भर्तुरङ्गुलीयकं
दर्शयितव्यमिति ।
मारीचः -- वत्से चरितार्थासि । तदिदानीं सहधर्मचारिणं प्रति
न त्वया मन्युः कार्यः । पश्य ।
शापादसि प्रतिहता स्मृतिरोधरूक्षे
भर्तर्यपेततमसि प्रभुता तवैव ।
छाया न मूर्छति मलोपहतप्रसादे
शुद्धे तु दर्पणतले सुलभावकाशा॥३२॥

राजाः -- यथाह भगवान् ।
मारीचः -- वत्स कच्चिदभिनन्दितस्त्वया
विधिवदस्माभिरनुष्ठितजातकर्मा पुत्र एष शाकुन्तलेयः ।
राजाः -- भगवन् अत्र खलु मे वंशप्रतिष्ठा ।
( इति बालं हस्तेन गृह्णाति )
मारीचः -- तथाभाविनमेनं चक्रवर्तिनमवगच्छतु भवान् ।
पश्य ।
रथेनानुद्धातस्तिमितगतिना तीर्णजलधिः
पुरा सप्तद्वीपां जयति वसुधामप्रतिरथः ।
इहायं सत्त्वानां प्रसभदमनात्सर्वदमनः
पुनर्यास्यत्याख्यां भरत इति लोकस्य भरणात्॥३३॥

राजाः -- भगवता कृतसंस्कारे सर्वमस्मिन्वयमाशास्महे ।
अदितिः -- भगवन् अस्या दुहितृमनोरथसम्पत्तेः कण्वोऽपि
तावत्च्छ्रुतविस्तारः क्रियताम् । दुहितृवत्सला मेनकेहैवोपचरन्ती
तिष्ठति ।
शकुन्तला -- ( आत्मगतम् )
मनोरथः खलु मे भणितो भगवत्या ।
मारीचः -- तपःप्रभवात्प्रत्यक्षं सर्वमेव तत्रभवतः ।
राजाः -- अतः खलु मम नातिक्रुद्धो मुनिः ।
मारीचः -- तथाप्यसौ प्रियमस्माभिः प्रष्टव्यः । कः कोऽत्र भोः ।
( प्रविश्य )
शिष्यः -- भगवन् अयमस्मि ।
मारीचः -- गालव इदानीमेव विहायसा गत्वा मम
वचनात्तत्रभवते कण्वाय प्रियमावेदय यथा पुत्रवती शकुन्तला
तच्छापनिवृत्तौ स्मृतिमता दुष्यन्तेन प्रतिगृहीतेति ।
शिष्यः -- यदाज्ञापयति भगवान् ।
( इति निष्क्रान्तः )
मारीचः -- वत्स त्वमपि स्वापत्यदारसहितः सख्युराखण्डलस्य
रथमारुह्य ते राजधानीं प्रतिष्ठस्व ।
राजाः -- यदाज्ञापयति भगवान् ।
मारीचः -- अपि च ।
तव भवतु बिडौजाः प्राज्यवृष्टिः प्रजासु
त्वमपि विततयज्ञो वज्रिणं प्रीणयस्व ।
युगशतपरिवर्तानेवमन्योन्यकृत्यैर्नयतमु-
भयलोकानुग्रहश्लाघनीयैः॥३४॥

राजाः -- भगवन् यथाशक्ति श्रेयसे यतिष्ये ।
मारीचः -- वत्स किं ते भूयः प्रियमुपकरोमि ।
राजाः -- अतः परमपि प्रियमस्ति । यदीह भगवान्प्रियं कर्तुमिच्छति
तर्हीदमस्तु ।
( भरतवाक्यम् )
प्रवर्ततां प्रकृतिहिताय पार्थिवः
सरस्वती श्रुतमहतां महीयताम् ।
ममापि च क्षपयतु नीललोहितः
पुनर्भवं परिगतशक्तिरात्मभूः॥३५॥

( निष्क्रान्ताः सर्वे )

( इति सप्तमोऽङ्कः । )

समाप्तमिदमभिज्ञानशकुन्तलं नाम नाटकम् ।

 

[Alnitak]

All books, in the conservative sense, ever written can't be more than a petabyte - or 1,000,000,000,000,000 bytes.

 

[belamyi]

All books, in the conservative sense, ever written can't be more than a petabyte - or 1,000,000,000,000,000 bytes.

And they need very delicate hardware and specific software and electricity so that they can simply show up to have the possibility of accessing to them.

 

[mikemizanin729]

Anything to do with the iron lady should be kept in a precious place.

 

[Alnitak]

And they need very delicate hardware and specific software and electricity so that they can simply show up to have the possibility of accessing to them.

Nothing beats clay tablets or a good old vellum manuscript.

Codex Vaticanus c. 325 AD

 

[IamNoah]

One of the proposed authors of the Voynich manuscript.

You've irritated me elsewhere by wanting to destroy "religious" books (there's a decent argument that the word religion describes medieval Catholicism and nothing else). Then I see your beauty on virtually every show random bits of yourself thread.

Then you show knowledge of random esoterica.

You are Helen of Troy masquerading as a boy. I'd lead all of Greece on a quest to bring you to bring you to my bed. I'd watch civilizations collapse, the Republicans take both houses of Congress, and hear my mother loudly telling people that my British accent is fake, I'd do all these things and many more to touch the hem of thy garment.

I'd fall on my sword for you, write poems, loudly sing at you (think operetta, Nelson Eddy, Jeannette MacDonald).

You by now have decided that I'm crazy and you are probably correct. The sight of you spikes my serotonin levels to near insane proportions. Quite accidentally you have become my burning passion a kind of erotic idol (I mean idol in the explicitly religious sense).

*puts briefs, back on, calms down, doesn't say any of the above, because that's an INSANE way to speak to a stranger*

Yes, he's one of the potential authors.